Մոկք

Մոկք. նահանգ Մեծ Հաքում` համանուն կենտրոնով։ Հյուսիսից և արևելքից սահմանակցում էր Վասպուրականի, արևմուտքից՝ Աղձնիքին, հարավից՝ Կորճայքին։ Մոկքը ուներ հետևյալ գավառները. Իշայր, Մյուս Իշայր, Իշոց, Առվենից ձոր, Միջա, Մոկք Առանձնակ, Արգաստովիտ և Ջերմաձոր։

Մ.թ.ա. IXդ. Մոկքի տարածքն ընդգրկվել է Ուրարտու պետության, մ.թ.ա. VIդ. սկզբից՝ Երվանդունիների թագավորության կազմի մեջ։ Մովսես Խորենացու հավաստմամբ` Հայոց թագավոր Վաղարշակը Մոկքում հաստատել է առանձին նախարարություն։ Որպես Հայաստանի հարավային նահանգ` հնուց ի վեր Մոկքը ունեցել է պաշպանական կարևոր նշանակություն, իսկ նրա նախարարները՝ ազդեցիկ դեր։

451–ի Ավարայրի ճակատամարտում Մոկքի մեծ իշխանը եղել է Հայոց առաջին զորագնդի հրամանատարի օգնական։ Հայոց Արշակունի թագավորության անկումից հետո Մոկքի իշխանները պահպանել են իրենց ինքնուրույնությունը։ VIIIդ. սկզբին Բագրատունիների մի ճյուղը հաստատվել է Մոկքում։

IXդ. 2–րդ կեսին Մոկքը ենթարկվել է Վասպուրականի Արծրունյաց իշխաններին։ Xդ. 2–րդ կեսին Բյուզանդիան ջանում էր իր ազդեցության տակ գցել Մոկքը, որպեսզի դյուրացնի Վասպուրականի նվաճումը։ Վասպուրականի թագավորության անկումից հետո թեև Մոկքը միացվեց Բյուզանդիային, սակայն այնտեղ Արծրունիները շարունակում էին ճանաչել Վասպուրականում մնացած Արծրունիների շառավիղներ Խեդենեկյանների գերակայությունը։

XVIդ. սկզբից Մոկքի տարածքը բռնատիրել է օսմանյան Թուրքիան։ Վերջինիս կազմում այն մտնում էր Վանի էյալեթի մեջ` որպես առանձին սանջակ՝ Մոկս անունով։ XVI-XIXդդ. Մոկքում շարունակում էին գոյատևել հայկական կիսանկախ համայնքները։ Այնտեղ ժառանգական հողատերեր էին հայերը, մասամբ՝ քրդերը։ Մոկքում զարգացած էր խաղողամշակությունը, բամբակագործությունը, ձիթատու բույսերի մշակությունը, մեղվաբուծությունը։

Մոկքի 49 բնակավայրերի հայ բնակչությունը, ավելի քան 900 ընտանիք, 1915–ին տեղահանվեց և հիմնականում զոհ գնաց բռնագաղթի ճանապարհին։ Փրկվածները անցան Արևելյան Հայաստան և բնակություն հաստատեցին Թալինի, Աշտարակի շրջաններում, Սևանի ավազանում և այլուր։