Բերքեն Դյոներ

Ժամանակն անցնում է: Շուկաներում թռչուններ չեն դնում վաճառքի, հացը վերջացել է, պարտքի տետրերը փակ են։ 1985 թ. Վարպետ Օհաննեսը մեռնում է. «Տուն ունեինք՝ քանդեցին, ծառ ունեինք՝ կտրեցին։​​ Ստամբուլում էլ լինեինք կամ ստիպված աշխարհի մի անկյունում ապրեինք, կիմանայինք, որ այնտեղ տուն ունենք։ Սակայն եթե հանձնվի՝ կործանված է, ոչ ոք չի կարող դիպչել, ուժը չի հերիքի քանդել այն… Տունը եկեղեցի է, օջախը՝ սրբատեղի… Այնտեղ ով էլ ապրեր՝ այդ տունն իմն էր։ Պատճառ եղողները լույսի երես չտեսնեն»:

Գեղեցիկ բազմոց, գեղեցիկ սնդուկ, գեղեցիկ հայելապատ պահարան… Տանը փակված՝ մենության պատմությունն է կերտում։ Դու՝ մաշված շեմ, վկա ես… Դու՝ առավոտյան մառախուղը ցրող ձեռքը, պիտի պատմես: Դու՝ անկոչ հյուր, անսպասելի լուր տվող, պետք է ցույց տաս: Քաղաքն ինչպե՞ս է անցնում պատերի միջով: Ինչե՞ր է մեզ պատմում Ֆիգենը (Սիլվա Գյուլսաթար): Գիշերով մի ձիավորի հետզհետե անհետանալը, թթի բծերով կեղտոտ կիսաշրջազգեստը, բակերը, որտեղ կարելի է բոբի շրջել, այգիների պահակները, սարի ճամփեքը… Բոլորն այստեղ, հենց այստեղ թող մնան… Գետը թող մեզ հետ շրջի սահմանի երկայնքով։

«ՋԵՄԱԼ ՅԸԼՄԱԶ ԹԱՂԱՄԱՍ, ՄՈՒԱԼԼԱՔ ՓՈՂՈՑ, ՀԱՄԱՐ 16»

Ֆիգեն Սիլվա Գյուլսաթարը ծնվել է Դիարբեքիրում, 1968 թ․։ Այդ ժամանակ Մարդինքափըն անցած խրախճանքի վայր էր հիշեցնում։ Դանակ սրողներ, վառիչի գազ լցնողներ, ծխախոտ պատրաստողներ, Դամասկոսի ճամփի քարտեզը գծողներ, Հալեպի գնացքից խոսք բացողներ… Հեռագրասյանը թառած արագիլները ծածկում էին երազային երկինքը, ցույց չէին տալիս։ «Ծնվել եմ Մարդինքափըում՝ հենց բողոքական եկեղեցու կողքի տանը։ Դեռ հիշում եմ մեր հասցեն՝ «Ջեմալ Յըլմազ թաղամաս, Մուալլաք փողոց, համար 16: Եկեղեցու հիմնադրամին պատկանող տանն էինք ապրում եւ եկեղեցու մասին էլ մենք էինք հոգ տանում։ Եկեղեցու բակը սալարկված էր բազալտե քարերով, ծակոտկեններին «էգ քար» էինք ասում, հարթ եղողներին՝ «որձ քար»։ Քարաջադաղից հասնող ջրով լվանում էինք բաժակը, դուռը և քարը։ Եկեղեցին երբեք լվացքի միջոցներով չենք մաքրել։ Շատ արտասովոր է… Երբ լվացող միջոց էինք օգտագործում, հետք էր թողնում:  Վճիտ ջրով մաքրում էինք: «Ջըրըն» անունով մի պուճուրիկ ջրավազան ունեինք: Ամենաշատը այդ վայրն էի սիրում: Մեր բակում մի թթի ու մի վարդի ծառ կար։ Հայրս աչքի լույսի պես էր խնամում այդ վարդերը։ Նույնիսկ առավոտյան աշխատանքի գնալուց առաջ հաշվում էր, թե քանի վարդի կոկոն կա։ Երբ նրանք 1953 թ. ամուսնացել են, մայրս՝ Պայծառը, 26 տարեկան է եղել, իսկ հայրս՝ Օհաննեսը՝ 28։ Այդ տարի հայրս մորս համար հայելով պահարան սարքեց։ Դաղքափըի «Ֆոտո Վենուսում» նրանց արված հարսանեկան լուսանկարից շատ չանցած՝ հայելով պահարանի կողքին մանկական օրորոց է ավելացվել։ Երեք երեխա ունեցան՝ ավագ քույրս՝ Տիգրանուհին, ավագ եղբայրս՝ Տիգրանը և ես։ Մորս օրերն անցնում էին ճաշ պատրաստելով, մաքրություն անելով, երեխաներին խնամելով, իսկ հորս օրերը՝ իր արհեստանոցում»։

Տիկին Պայծառի օրերը զարթնելուն պես մազերը սանրելով էին սկսվում։ «Մինչև մորս մահվան օրը նա մազերը միշտ նույն ձևով էր սանրում։ Մի օր իսկ չխախտեց դա։ Մի թաս ջուր էր լցնում ու դրանով թրջում մազերը։ Խիտ մազերը ետ էր սանրում իր ատամնավոր սանրով: Գլուխը նաև շորով ծածկում էր, որպեսզի մազերը ձևավորի, հետ պահի։ Մեկ ժամ անց մազերը դառնում էին նախշի պես, և նա հանում էր շորը: Այլ զարդարանքներ չուներ։ Մարդինքափըում նա հայտնի էր որպես «հինգ քույրերի Պայծառ»։ Նրա կյանքի մեծագույն հաճույքն էլ առավոտյան հորս հետ վարդի ծառի տակ սուրճ խմելն էր։ Մինչ մենք՝ երեխաներս, կարթնանայինք, նրանք միասին սուրճ կխմեին, հայրս՝ խանութում կատարվածի, մայրս էլ հարեւանների ու երեխաների մասին կպատմեր: Կարծում էին, թե բոլորս քնած ենք։ Մինչդեռ ես նրանցից առաջ թաքուն արթնանում էի։ Ժամը 7-ի սահմաններում փողոցներով քաղցրավենիք վաճառողներն էին անցնում։ Անձայն բացում էի դուռը, մի հատ քացրավենիք էի վերցնում, ուտում էի ու նորից քնում։ Մինչ երկրորդ քնովս էի ընկնում, սուրճը թափվում էի օջախին: Սուրճն աչքաթող մի՛ արեք: Կիլոյով հում սուրճը գնում էին, լվանում, չորացնում… Թավայում սուրճը բովում էին գրեթե այրվելու չափ։ Հետո աղացի մեջ լցնելով աղում էին: Բուն տոնը հիմա է սկսվում: Մեր հավանգը քարից է, ծեծիչը՝ բրոնզից… Այդ հավանգի մեջ ժամերով հիլը ծեծում էինք։ Սուրճի հետ խառնելիս արդեն շաքարի փոշու խտություն ուներ։ Հիլով սուրճը մամլում էին տարաների մեջ և թարմ-թարմ խմում: Չնայած այդ բոլոր անհարմարություններին, միևնույնն է, գիտեին, որ սուրճը զրույցի պատրվակ է։ Նախաճաշից հետո հայրս գնում էր խանութ, իսկ մայրս սկսում էր իրիկնաճաշի պատրաստությունը»։

«ԳՅՈՒՂՆ ԱՎԵՐՎԵԼ Է, ԴՌՆԵՐԸ ԴԵՌ ԿԱՆԳՈՒՆ ԵՆ»

Վարպետ Օհաննեսն իր գործում շատ հմուտ ատաղձագործ էր։ Խանութը Սուրբ Կիրակոս եկեղեցու փողոցի անկյունում էր։ 1960-1970-ական թթ. Դիարբեքիրում ոչ մի տուն չկար, որտեղ նրա ձեռքով պատրաստված սնդուկ չլիներ։ Ավելին, Վարպետ Օհաննեսը գնում էր Դիարբեքիրի գյուղեր՝ Շարաբի, Շյուքյուրլու, Թյուրքմենհաջըլը… Տարիներ անց, մի օր նա փողոցում հանդիպում է այդ գյուղացիներից մեկին։ «Գյուղն ավերված է, վարպետ։ Քո դռները դեռ կանգուն են»։ Վարպետ Օհաննեսը չգիտեր՝ ուրախանար, թե տխրեր… «Հայրս հատկապես այս երեք գյուղերն էր գնում՝ դուռ-լուսամուտ տեղադրելու։ Գյուղացիների կողմից սիրված էր․ ձեռքերի վրա էին պահում: Որոշ օրեր մորս էլ էր հետը վերցնում: Մայրս այդ օրերին ուրախությունից խենթանում էր։ Գիտեր, թե ինչու են միասին գնում. բուրդ կգնեն։ Ծոպ-ծոպավոր, երկար-երկար… Մաս-մաս բուրդը լավը չէ: Մայրիկիս ամենասիրած բաներից մեկը բուրդն էր։ Բրդյա վերմակ, բրդյա ներքնակ, բրդյա բարձ… Երբ գնում էին գյուղ, ողջ օրը գյուղացի կանանց հետ բուրդ էին լվանում։ Մեր տանը հորս սարքած «բեռնման տեղ» ունեինք։ Այս բոլոր ջանքերի արդյունքը բեռի փոխարեն շարված ատլասի վերմակներն էին։ Գույն-գույն, շարվեշար… Մի օր տուն վերադարձան ծաղկավոր լիկյորի բաժակներով։ Բոլորս ապշած էինք… Թյուրքմենհաջըլը գյուղի տղամարդիկ գնում էին Գերմանիա՝ աշխատելու։ Ինչպես պահատեց՝ նրանցից մեկը կնոջը լիկյորի բաժակ բերեց։ Կինն էլ չհասկանալով՝ դա ինչ է, տվել էր երեխաների ձեռքը՝ խաղալու։ Երեխաների ափերի մեջ զընգ-մընգ ձայն է լսվում: Մայրս հենց հասկացավ՝ ինչ է կատարվում, խմելու բաժակներն ուզեց: Խոհանոցում կտորների մեջ բաժակ փաթաթել էլ չեք տեսնի: Վառարանի մոտ մի բիկինի էր դրած: Ամուսնու նվերներն իսկապես շատ հետաքրքիր էին: Խեղճ կինը չգիտեր, թե ինչ է բիկինին, մեջտեղից կտրել ու կաթսայի բռնիչ էր սարքել։ Չգիտենք՝ նրա ամուսինը իմացել էր, թե չէ դրա մասին։ Չգիտենք նաև, թե արդյոք նա այդքան մեծահոգի մարդ էր, որ խրախուսեր իր կնոջը լողալու Տիգրիսի ջրերում։ Միայն գիտենք, որ մեզ երկարամյա բերկրանք են պարգևել ծաղկավոր լիկյորի այդ բաժակները»։

ՊԱՅԾԱՌ։ “ՄԱՔՈՒՐ, ՓԱՅԼՈՒՆ, ՇՈՂԱՑՈՂ”

Տիկին Պայծառը, բրդի հանդեպ սիրուց բացի, հայտնի էր իր աշխատասիրությամբ, ինքնավստահությամբ ու խիզախությամբ։ Հատկապես նոր ամուսնացած երիտասարդ կանանց խելք սովորեցնող մեկն էր: «Մայրս լրիվ ուրիշ աշխարհ ուներ։ Այնպիսի մի կին էր, որ և՛ կազմակերպում էր տան կարգուկանոնը, և՛ ձեռքը պահում էր փողոցի զարկերակին։ Որտեղից գնել ամենալավ միսը, ով է վաճառում ամենալավ համեմունքները, գյուղացիները ինչ ապրանքներ են բերում խանութներ… Մեկ առ մեկ գիտեր: Դրա համար էլ շուկայի գործերը նրան էին վստահված: Դեղավաճառ Նշան (Քարաթոփրաք), բժիշկ Թարըք (Թուրֆան), մեծավաճառ քեռի Անթուն, դերձակ Մարի (Դեմիրջի)… Բոլորին ճանաչում էր: Հարսանի՞ք կա: Ֆլանել, կալիկո կտորի համար գնում էր Բալըքչըբաշը: Սպասելու ժամանակ չկա՞: Այն ժամանակ «Աքընջըլարի», «Գելգյորի» և «Հելեգյորի» նման խանութների ճամփան էին բռնում։ Նա ճանաչում էր Մարդինքափըի, Դաղքափըի գրեթե բոլոր արհեստավորներին։ Այդ տարիներին ընդունված էր հարսանեկան լուսանկարն անել Դաղքափըի «Վենուս»-ում։ Սարայքափըի «Ֆոտո Ֆորեն» ու Լիսե պողոտայի «Ֆոտո Յըլդըզն» էլ չէին անտեսվում։ Իմ սերնդի երեխաները ծնվել են Էբե Բահտիզարի ձեռքում»։

ՔԱՐՏԱՇ ԿԱՐԱՊԵՏԻ ՏՂԱՆ․ ՀՅՈՒՍՆ ՕՀԱՆՆԵՍ

Կյանքը թռչելով գնում է… Վարպետ Օհաննեսը մինչև 1975 թ. աշխատել է որպես հյուսն, իսկ մինչև կյանքից հեռանալը՝ 1985 թ., որպես մեծածախ վաճառական: Մի օր տուն է գալիս Մաքսիմ Գորկու «Մայրիկ» վեպով։ Երեք երեխաներին էլ կարդալ է տալիս։ «Մայրիկին» հետևում է «Թշվառները»… Վարպետ Օհաննեսն պարտավորություն է վերցնում իր կարդացած բոլոր գրքերը երեխաներին ընթերցել տալ: Երբ տրամադրությունը տեղն էր լինում, աշկերտի հետ լուր էր ուղարկում տուն, երեկոյան հավաքվում էին: «Մայրս ու հայրս իրենց թե՛ վշտերը, թե՛ ուրախությունները հարևանների հետ էին կիսում: Մարդիկ մեր բակից չէին պակասում: Մեր ուրախ օրերին հայրս ընկերներին հավաքում էր բակում, ուտում-խմում էին, երգեր երգում… Մսագործից միս էր գնում, կանայք պատրաստություն էին տեսնում, սեղանները գցում։ Մենք՝ երեխաներս, գրազ էինք գալիս, թե արդյոք՝ «թիքյա՞» կսարքեին, թե՞ «լուլե»։ Փոքր կտորներով մսով պատրաստվող քյաբաբին անվանում էինք «թիքյա», իսկ աղացած մսով պատրաստվողին՝ «լուլե»։ Հիմնական տոնական ուտեստները նախուտեստից հետո էին սկսվելու։ Պետք էր կերակրել ոչ միայն ստամոքսը, այլեւ հոգին։ Բուբո Մենեքշեն, Արթին Դաշմիշը և Սարգիս Բաշակը հորս լավագույն ընկերներն էին։ Մեկը մի երգ էր սկսում, մյուսը շարունակում նրան… «Մարդինքափըն շեն լինի»-ով սկսված խնջույքն ուներ մի անփոխարինելի երգ, որը ցույց էր տալիս նրանց մեջ եղած կիսատ մնացած կարոտը՝ «թե ափսոսանքով վերադառնաս, սիրտս բաց է, ներս մտիր առանց թակելու»: Ովքեր այդ երեկո չէին կարողացել իրենց կանանց, երեխաների հետ գալ, տուն գնալու ճանապարհին չէին մոռանում քաղցրավաճառ Շեյհմուսից քյունեֆե, քադայիֆ գնել»։

ԿԱՄ ՊՂՆՁԵ ԹԱՍ ԿԱՄ ԲԱՄԲԱԿՅԱ ԿԱՊՈՑ

Հյուսն Օհաննեսի բակում քեֆը շարունակվում է մինչև ուշ երեկո, սար չկա, որ բարձրացած չլինեն, կամուրջներ չկան, որ ոտք դրած չլինեն, պանդոկներ չկան, որ այցելած չլինեն։ Լույսը ցրված է երեխաների ճակատներին, վերջում դռան զանգն է հնչում։ Օրը թեքվում է: Սկսվում է կանանց առավոտը: «Մեր կանայք բաղնիք գնալ, մաքրություն անել շատ էին սիրում: Օճառ, քիսա՝ երեկոյից պատրաստ էին… Կամ պղնձե թաս կամ բամբակե կապոց… Բռնում են Դեվա (Ուղտի), Փաշա բաղնիք տանող ճամփան։ Դևայի բաղնիքի ղեկավար Ֆահրիեին փոխարինել է Գյուզելը… Բոլորի հետ ընկերներ էինք։ Հետներս անպայման պանիր ու հաց էինք բերում: Միասին ուտում էինք: Այս պանիրը կանայք իրենք են պատրաստել։ Թե դրա աղը շատ լիներ, չափը տեղը չլիներ, ինչպե՞ս կմաքրվեր տան կնկա վրայի բիծը: Գյուղացիները մակարդված, թարմ պանրի կաղապարները բերում էին Մարդինքափըի հայտնի խանութներ։ Մեկ, երկու կիլո չէ է՛՝ 50-60 կիլո էին առնում։ Մայրս կաղապարները կտրում էր, բաժանում, գազօջախի վրայի պղնձե թավան էր դնում։ Պանիրը հալեցնելուց հետո հյուսում էր… Տակից և վրայից աղում էր, սեղմում բանկաների մեջ: Վերջում բանկան աղաջրով փակում էր։ Այստեղ կանայք գործը հանձնում են տղամարդկանց։ Գարնան ամիսներին Դիարբեքիրի փողոցներով շրջում էին կլայեկագործները։ Մի կլայեկագործ կար, որին բոլորը սովոր էին՝ վարպետ Բաքին էր, որ գալիս էր մեզ մոտ։ Պանրի տարան զոդվում էր, վրան գրվում տան տղամարդու անունը։ Իհարկե, դատարկ չէր ուղարկվում, հետն անպայման ղավուրմայի տարա էլ էր դրվում։ Անասնաշուկայից գնված հորթերը մորթում էին, կտոր-կտոր անում ու բերում տուն։ Մեծ կաթսան հանում էին բակ, կրակ վառում։ Միսը լցնում էին կաթսայի մեջ, վրան ջուր էին լցնում, ու սերկևիլ՝ ըստ ճաշակի։ Մարմանդ-մարմանդ եփվում էր: Հենց սառչում էր, մամլում էին տարայի մեջ։ Սառցարանների ճամփան էին բռնում: Մինչև ձմեռ այս տարաները պահվում էին… Հետներս ղավուրմա չէինք տարել, բայց բաղնիքում բոլորը իրար հյուսած պանիր ու հաց էին հյուրասիրում։ Կարծես ոչ ոք դրանից չուներ: Ձմռանն ամեն շաբաթ կրկնում էինք այդ ավանդույթը, իսկ ամռանը տանն էինք լողանում»։

ՄԱՐՇԱԼԻ ՄԱՀԸ

Ջուրը հարմարեց, հին անձրևները դադարեցին, վարագույրը փակելուց երեք օր չանցած՝ արևը բացվեց: Հայելու դիմացի բաղնիքի բոխչան փոխարինվեց կինոյի տոմսով։ «Մորս հետ միասին կինո գնալ շատ էի սիրում։ Դաղքափըի կինոները՝ «Դիլանը», «Էմեքը»… Մի օր ֆիլմում Սամի Հազինսեսին (Սամվել Հակոբ Ուլուչյան) տեսա։ Անդադար թեյ էր խմում։ Այդ կադրը մնաց մտքումս: Ժամանակ անցավ… Գնացի հորս խանութ։ Մեկ էլ նույն մարդուն տեսա: Չկարողացա ինձ պահել «Վըըըըըյ, ես քեզ գիտեմ, գիտեմ… Իրոք քեզ տեսա: Դու հա՛ (անընդհատ) թեյ էիր խմում, հա՛ թեյ էիր խմում…»,- բղավեցի ես: Խանութում ով կար՝ ծիծաղելով ընկավ գետնին։ Սամի Հազինսեսի դուրն էլ շատ եկավ։ Հորն ու մորը այցի էր եկել: Ինձ էլ հետը վերցրեց և խանութից դուրս եկանք։ Քայլում էինք: Ճանապարհին անընդհատ կրկնում էր՝ «Ի՞նչ էի անում, Սիլվաջիկ», «Հա՛ թեյ էիր խմում, հա՛ թեյ էիր խմում…»: Կամաց-կամաց հասանք նրանց տուն, որն ինձ էլ ավելի զարմացրեց։ Ի զարմանս ինձ, նա մեր հարեւաններ Էննե (Աննա) բաջու և Մարշալ (Ռամադան) քեռու որդին էր։ Էննե բաջին բազմոցին նստած, հենց որդուն տեսավ, անակնկալի եկած «Սամո, որդիս, Սամո, որդիս, մատաղ, մատաղ…» ասելուց զատ ուրիշ բան չկարողացավ ասել։ Ինձ մոռացել էին: Բացի Մարշալ դայուց: Համ որդուն գրկեց, համ ինձ: Մեր մեջ մի գաղտնի լեզու կար։ Շատ էի սիրում: Ամառ-ձմեռ, լիներ-չլիներ՝ ժիլետի գրպանում ինձ համար մի կոնֆետ կլիներ: Կոնֆետս վերցրի ու շտապելով վազեցի տուն:

Այս հանդիպումից մեկ եղանակ անցավ: Ձմեռը նոր էր սկսվել։ Ձյուն բակում՝ մինչև ծնկներ… Հայրս եկավ տուն։ Մորս հետ շշուկով ինչ-որ բաներ խոսեցին։ Գիշեր էր: Հայրս ինձ հագցրեց՝ Մարշալ քեռու մոտ էինք գնալու։ Ձյունը հենց գալիս էր, շատ դուրս չէինք ելնում: Սակայն զգում էի, որ ինչ-որ տարօրինակ բան է կատարվում… Երեխա էի, խելքս չէր հասնում: Ինձ տարան Մարշալ քեռու մոտ, ձեռքը համբուրեցի։ Թեթևակի հրեց ինձ: Նման բան չէր անի, լացս եկավ: Էննե բաջին սենյակում գտնվողներին ասաց՝ «Վիճակը վատ է»: Հայրս Սարգիս և Արթին հորեղբայրներին էլ կանչեց։ Տղամարդիկ միասին գնացին տաքսի գտնելու։ Նրա՝ տարիների ամուսին Էննե բաջին փլվել-մնացել էր դռան առջև։ Մի՜ դժբախտություն, մի՜ ճարահատություն… Վերցրին-տարան: Ճանապարհին մահացավ Մարշալ դային: Սկզբում ինձ չէին ասում: Հարցնում էի, ասում էին «Հեռվում է»։ Սպասում էի, եկող-գնացող չկար: Մի օր հասկացա, թե ինչ է մահը: Այդ օրը հեռվում լինելու իմաստն էլ ըմբռնեցի: Էլ չհարցրեցի «Մարշալ դային ե՞րբ է գալու»։ Մի պահ գրկեցի Էննե բաջուն։ Կոնֆետ չէր տալիս, մազերս չէր շոյում։ Մնաց միայնակ՝ սգակիր: Նրան հարևանները տեր կանգնեցին։ Այնպիսի սիրով և ջերմությամբ պարուրեցին նրան ո՜ր։ Հարգանքի մեջ անթերի էին, նույնիսկ՝ ավելի զգույշ: Թև ու ձեռը ձգված էր, ամեն օր մեզանից մեկի տանը հյուրընկալվում էր։ Հենց լիովին ապաքինվում-լավանում էր, ուրախությունը հետ էր գալիս… Մի առավոտ արթնացանք, Էննե բաջին մեռել էր»։

ԲԱԿԵՐՈՒՄ…

Մարշալ դայու, Էննե բաջու մահը բակում լռություն բերեց։ Արագիլը չէր ​​իջնելու, Մարդինքափըն չէր ուրախանալու: Սկզբում Աքթար Նշանը տեղափոխվեց, հետո Լուսինները: «Մեր հարեւանները մեկ առ մեկ հեռանում էին Սուրից։ «Վիճակին» (Համբարձմանը) դուրս եկան դաշտ։ Գնացիքն Գազի Քյոշք՝ զբոսախնջույքի:  Գորգեր էին փռվում, շուրջպար էին բռնում. չորս կողմից լսվում էին «Աաաա՜, Պայծառ բաջին էլ է եկել, աաա՜, Արմենուհին էլ է եկել» ձայները։ Հետզհետե այդ ձայները անլսելի դարձան: Տոն օրերին գնում էինք Սուրբ Կիրակոս եկեղեցի։ 70-ականներին 100-150-ից ավել ընտանիք էինք։ Եկեղեցին լիուլի լցվում էր: Երիտասարդ աղջիկները բարձրանում էին «վերնատուն» (կանանց հավաքատեղի), որ մեր մեծերը չհոգնեն։ Ներքեւի հարկում կարող էին հանգստանալ։ Այդպիսի բազմություն… Ապա երեք-հինգ… Հետո՝ ոչ ոք: Դեմիրջի Հասանի դուստրերը՝ Դենիզը, Դիլեքը (Դեմիրջի), հորեղբայր Սարգսի և մորաքույր Սառայի երեխաները՝ Չիղդեմը, Մարին, Բեթուլը, Մուրադը… Արթին հորեղբոր դուստրերը՝ Այլինը, Ադրինեն… Նույն բակի երեխաներն էինք, որը մինչև տասնինը տարեկան շատ մեծ էի համարում։ Հորաքույրներս Դամասկոսում՝ Հալեպում, էին ապրում։ Տարին մեկ անգամ գալիս էին մեզ մոտ, ուրախացնում էին մեր հողե տանիքով միահարկ տունը։ Երբ գալիս էին՝ մազերի խոզանակ, եղունգների լաք, շրթներկ էի ուզում։ Բակն ավլող ձեռքերս ամբողջովին եղունգի կարմիր լաք էին: Նրանք այլևս չեկան…»:

«ՏՈՒՆ ՈՒՆԵԻՆՔ՝ ՔԱՆԴԵՑԻՆ, ԾԱՌ ՈՒՆԵԻՆՔ՝ ԿՏՐԵՑԻՆ»

Ժամանակն անցավ: Շուկաներում էլ թռչուններ չեն դնում վաճառքի, հացը վերջացել է, պարտքի տետրերը փակ են։ 1985 թ. վարպետ Օհաննեսը մահացավ: «Մայր ու աղջիկ մնացինք մեն-մենակ: Քույրս՝ Տիգրանուհին, վաղուց ամուսնացած էր։ Ավագ եղբայրս՝ Տիգրանը, Ստամբուլից եկավ։ Հոգում էր մեր մասին։ Սովորել, ֆինանսների խորհրդատու էր դարձել։ Մի որոշ ժամանակ հորիցս մնացած խանութն աշխատեցրեց, հետո բանակ գնաց։ Այստեղ արդեն այլևս եղածի պես չէր: Ավագ եղբայրս մեզ հայրություն էր անում, առավ-տարավ Ստամբուլ։ Երբ գնացի, մատիս աչքի ուլունքով մատանի կար։ Տեղափոխվելու աճապարանքի մեջ մի անկյուն քաշվեցի, բացակայությունս ընդհանրապես չնկատեցին: Կարապետ պապս քարտաշ էր: Ժամանակին մեր դռան կողքին խորշ է փորել և օճառի տեղ պատրաստել։ Կարիճ դուրս գալու վախից ձեռքներս չէինք կարողանում խցկել այնտեղ: Այդչափ խորը խորշ էր: Հանկարծ քաջություն եկավ վրաս: Մատանին մատիցս հանեցի։ Ձեռքս հասած ամենախոր տեղը իջեցրեցի ու մատանին գցեցի խոռոչի մեջ։ Ինքս ինձ ասացի. «Տեսնես՝ երբ նորից գամ, արդյոք կկարողանա՞մ այս մատանին գտնել»: 1987 թ. Դիարբեքիրից տեղափոխվեցինք Ստամբուլ։

Տասնինը տարի էր անցել, երբ նորից տեսա Դիարբեքիրը։ Ոտքս քաղաք ընկավ, թե չէ՝ վազեցի մեր տուն։ Զանգը տվեցի։ Զարմիկներս էլ էին հետս եկել: Կողքից զարմացած ինձ էին դիտում։ Մեկն ասաց. «Մեզ օտար մարդ կդիմավորի։ Նրան ի՞նչ ասենք, մորաքույր»։ Ասացի՝ կասենք, որ սա մեր տունն էր։ Դուռը մի ծեր հորեղբայր բացեց։ Պանրագործ Ռամազանի հայրը: Ես նրան հիշեցի, նա՝ ինձ։ Հողե տանիքը բետոնապատել էին։ Այդ բետոնե շաղախով ծեփել էին բակը։ Էն, որ «էգ քար» էինք ասում: Ամբողջական բետոն էր, քար-մար չէր մնացել։ Պատի քարն էլ կապույտ ներկելով՝ փակել էին։ Երկտեղանոց սենյակն էլ քանդելով միացրել էին։ Արտասվում էի ու արտասվում… Մատանիս միտքս եկավ: Ձեռքս մեկնեցի դեպի խոռոչը… Մնացել էր: Հանեցի, զարմիկներիս ցույց տվեցի։ Համբուրեցի, դրեցի մատիս։ Սեղմեցի սրտիս։ Աղոթքներ անելով՝ նորից այն նույն տեղում թաքցրի։ Իմ աղոթքը նույնպես պարզ է. «Ամեն անգամ, երբ գամ, այն նույն տեղում կգտնեմ»… Աղոթքս էլ հայտնի է. «Ամեն գալուց, թող որ նույն տեղում գտնեմ»… Դուրս եկա, հարևանների տներն էի փնտրում։ Բոլորը տեղափոխվել էին… Մի կերպ տեսա մորաքույր Ռեմզիեին։ Դուստրերին՝ Էդիբեին, Շուքրանին… Ինձ տեսնելով՝ շփոթվեցին, գժվեցին: Կերանք, խմեցինք, կարոտներս առանք: Ողջ լինեն, լավ ընդունելություն ցույց տվեցին: Հանկարծ մտքովս անցավ: Մեր թթենին ու՞ր էր։ Կտրել էին… Ահա այդ ժամանակ հոնգուր-հոնգուր լացեցի: Այդ ի՞նչ բան է: Թթի համար էի լացում, որտեղի՞ց իմանայի, որ մի ամբողջ Սուր էր քանդվելու։ Չի լինելու «Ջեմալ Յըլմազ թաղամաս, Մուալլաք փողոց, համար 16-ը»… Տուն ունեինք՝ քանդեցին, ծառ ունեինք՝ կտրեցին։​ Ստամբուլում էլ լինեինք կամ ստիպված աշխարհի մի անկյունում ապրեինք, կիմանայինք, որ այնտեղ տուն ունենք։ Սակայն եթե հանձնվի՝ կործանված է, ոչ ոք չի կարող դիպչել, ուժը չի հերիքի քանդել այն… Տունը եկեղեցի է, օջախը՝ սրբատեղի… Այնտեղ ով էլ ապրեր՝ այդ տունն իմն էր։ Պատճառ եղողները լույսի երես չտեսնեն»։

Բողոքական եկեղեցին՝ հարավում… Բակում ոչ մի թութ, ոչ մի վարդ…

https://www.gazeteduvar.com.tr/evlerinin-onu-gul-agaci-makale-1569619

Թարգմանեց Տիգրան Չանդոյանը

Akunq.net