ՄԱՆԱՆԱՂԻ, Մանաղի. գավառ Մեծ Հայքի Բարձր Հայք նահանգում, Եփրատի Մանանաղի (այժմ` Թոզլու) վտակի ավազանում: Հյուսիս-արևելքից սահմանակից էր Այրարատ, արևելքից և հարավ-արևելքից` Տուրուբերան, հարավից`Չորրորդ Հայք նահանգներին, արևմուտքից` Բարձր Հայք, Եկեղյաց, հյուսիսից` Դերջան և Կարին գավառներին: Մակերևույթը հիմնականում հարթավայրային է, հողը` արգավանդ: Նշանավոր են Խաչ և Սմբատա լեռները: Հարուստ է աղի պաշարներով:
XIդ. եղել է Թոնդրակյան շարժման կենտրոններից: Ուշ միջնադարում կոչվել է նաև Լակզո ձոր, հետագայում` Վերին Դերջան: Աղբյուրներում հիշատակվում են Մանանաղի Վժան, Շիրնի և Սմբատաբերդ բերդաքաղաքներ, Ջերմ, Բազմաղբյուր կամ Խաչ ավանները, Կաշե, Աղյուս ագարակները:
Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 3, Երևան, 1999:
