Գիրքը նուիրուած է առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին Հայոց Ցեղասպանութեան ուսումնասիրութեանը՝ ըստ այդ գործում ընդգրկուած յանցագործների դէմ Օսմանեան յատուկ ռազմական դատարանի քրէական վարոյթի փաստաթղթերի: Յետպատերազմեան շրջանում Օսմանեան յատուկ Ռազմական դատարանի նպատակը այդ ոճրագործութեան կազմակերպիչների բացայայտումն ու պատժումն էր: Ինչպէս դատարանը բացայայտեց մօտ երեք տարիների ընթացքում (1919-1922), ցեղասպանութեան կազմակերպման գործում ռազմականացած մի քաղաքական կուսակցութեան մի քանի առաջնորդների՝ Երիտ Թուրքերի խունտայի խաղացած գրեթէ ամենազօր դերը իրենց կառավարական ենթակաների հետ միասին, դարձաւ միանգամայն ակնյայտ: Այդ կուսակցութեան անունն էր «Իթթիհադ վէ թերաքքի» կամ «Միասնութիւն եւ Առաջընթաց»:

Ուսումնասիրութիւնը գրեթէ ամբողջապէս խարսխուած է բնօրինակների եւ վաւերացուած պաշտօնական փաստաթղթերի վրայ: Փաստաթղթերում ընդգրկուած վկայութիւնը բացարձակապէս սովորական վկայութիւն չէ, այլ այնպիսինն է, որ իրաւականօրէն բնութագրւում է որպէս հիմնաւոր ապացոյց:

Ամէնից կարեւորն այն է, որ դատավարութիւնների փաստաթղթերը որակուել են որպէս անվիճելի եւ ստուգելի՝ ռազմական դատարանի կողմից ընդունուած յատուկ իրաւական ընթացակարգի միջոցով. գլխաւոր մեղադրեալները վկայի կարգավիճակով հրաւիրուել էին քննուելու եւ հաստատելու բազմաթիւ գաղտնի եւ յոյժ գաղտնի փաստաթղթերի վաւերականութիւնը, որոնք կրում էին իրենց ստորագրութիւնները: Այս փաստաթղթերից շատերն ապահովուել եւ վաւերացուել էին մինչ դատավարական նախաքննութեան շրջանում Ներքին Գործերի եւ Արդարադատութեան նախարարութիւնների պաշտօնեաների կողմից: Օգտագործուած վաւերականացման բանաձեւը հետեւեալն էր. «Համապատասխանում է բնօրինակին:»

Գիրքն իրենից ներկայացնում է նորոյթներ /նախընթացներ/ մի քանի առումներով.

Առաջին անգամն է, որ դատական վարոյթների ամբողջական յայտնի փաստաթղթերը ներկայացւում են անգլերէնով: Ուսումնասիրութիւնը հիմնուած է թուրքական բնօրինակների վրայ, որոնք Օսմանեան կառավարութիւնը ստիպուած էր տրամադրել դատավարութիւնների ընթացքում: Դրանք ներառում են

Օսմանեան բարձրաստիճան պաշտօնեաների անձնական, ականատեսների վկայութիւններ, որոնք տրուած են երդման տակ՝ հայերի դէմ կիրարկուած յանցագործութիւնների հսկայական ծաւալների մասին: Մեղադրական եզրակացութիւնները, վկայութիւնները եւ դատավճիռները յստակօրէն ապացուցում են նոյնահպատակ հայ քաղաքացիների նկատմամբ ցեղասպանութիւն իրագործելու Երիտթուրքերի կառավարութեան կենտրոնացուած ծրագրումը եւ դիտաւորութիւնը:

Առաջին անգամն է, որ դատավարութիւնների վերականգնման նպատակով օգտագործուել են այդ ժամանակաշրջանի օսմանեան թերթերը, որոնց հաւաքման, թուայնացման, խմբագրման, տառադարձման եւ թարգմանութեան գործը հովանաւորուել է Զօրեան ինստիտուտի կողմից՝ «Գիտելիքի համընդհանուր կենտրոնի ստեղծում» երկարաժամկէտ ծրագրի պարունաակում:  Մինչ պաշտօնական կառավարական գրառումները նշում են միայն տասներկու դատավարութիւններ, օսմանեան թերթերը մանրամասներ են ներկայացնում վաթսուներեքի մասին: 2001ից 2004 թուականների ընթացքում, մի քանի հետազօտողներ շրջել են Թուրքիայի տարբեր քաղաքների գրադարաններում՝ 1919ից 1921 թուականներին գործող Օսմանեան տասնեօթ թերթերում դատավարութիւնների վերաբերեալ յօդուածները գտնելու եւ թուայնացնելու նպատակով: Անչափ կարեւոր էր ծրագրի դիտաւորութեան մասին պաշտօնեաներին չյայտնելը, քանի որ մուտքը արխիւներ եւ գրադարաններ կարող էր սահմանափակուել կամ արգելուել: Արդիւնքում, Զօրեանն այժմ ունի դատավարութիւնների մասին Օսմանեան թերթերում տպագրուած հարիւրաւոր յօդուածների գրեթէ ամբողջական հաւաքածուն: Այս յօդուածները թարգմանուել են ժամանակակակից թուրքերէնի, իսկ յօդուածների վերնագրերը թարգմանուել են նաեւ անգլերէն: Այս թերթերի թուային պատկերները պահպանւում են Զօրեանի արխիւներում:

Առաջին անգամն է, որ ազգային դատարանը յաջողութեամբ քննել է սեփական քաղաքացիների նկատմամբ զանգուածային բարբարոսութեան այսպիսի դէպք: «Մարդկութեան դէմ յանցագործութիւնների» իրաւական սկզ-բունքը, որ ձեւաւորուեց այս դատաքննութեան ընթացքում, հեռահար ազդեցութիւններ է ունեցել եւ տեղ է գտել Նիւրնբերգի կանոնակարգում, Տոկիոյի կանոնակարգում, ինչպէս նաեւ ՄԱԿի ցեղասպանութեան կոնվենցիայում:

Սա Հայոց Ցեղասպանութեան երկու միջազգայնօրէն ամենայայտնի գիտնականների՝ ազգութեամբ հայ Վահագն Տատրեանի եւ ազգութեամբ թուրք Թաներ Աքչամի առաջին միացեալ հրատարակութիւնն է:

Պատերազմական շրջանի նախարարների դահլիճը, Երիտթրքական կուսակցութեան ղեկավարները, ինչպէս նաեւ շատ ուրիշներ ենթարկուել էին դատաքննութեան՝ ռազմական դատարանի կողմից Առաջին համաշխարհային պատերազմին Թուրքիայի մասնակցութիւնն ապահովելու եւ հայերի բնաջնջումն իրագործելու համար: Շատերին առաջադրուել էին մեղադրանքներ եւ համապատասխան պատժաչափեր՝ ծանր պայմաններով աշխատանքային գաղութներում բանտարկութիւնից մինչեւ մահապատիժ: Թալէաթը, Էնվերը, æեմալը եւ դոկտոր Նազիմը հեռակայ կարգով դատապարտուել էին մահուան:

1921թ.ի Յունուարի 13ին յատուկ ռազմական դատարաններն ամբողջութեամբ լուծարուեցին՝ իրենց լիազօրութիւնները զիջելով սովորական ռազմական դատարաններին: Մինչ կ՛ենթարկուէին դատական պատասխանատուութեան՝ Միասնութիւն եւ Առաջընթաց կուսակցութեան գրեթէ բոլոր անդամները փախուստի ճամբով յաջողութեամբ լքել էին Թուրքիան: Կուսակցութեան մի շարք այլ առաջնորդներ հեռակայ կարգով դատապարտուեցին մահուան կա՛մ ազատազրկման: Այնուամենայնիւ, սրանցից շատերը խուսափեցին պատասխանատուութիւնից կամ ազատ արձակուեցին, քանի որ Դաշնակից ուժերը չափազանց դանդաղ էին դատավարութիւնների իրագործման հարցում, մշտապէս քարկոծում էին միմեանց, եւ ի վերջոյ դուրս բերեցին իրենց ուժերը Թուրքիայից՝ միաժամանակ ազատ արձակելով տասնեակ հազարաւոր ռազմագերիների, ովքեր պատրաստակամօրէն միացան քեմալական ապստամբութեանը: 1923թ.ի Յուլիսի 24ի Լոզանի պայմանագիրը թուրքերի շատ յամառ պնդումներու հետեւանքով ձեւակերպուել էր այնպէս, որպէսզի խուսափէր պատերազմի յանցագործութիւնների եւ ջարդերի թեմայի քննարկումից: Համաներման մասին VIII յայտարարութեամբ  եւ պայմանագրին կից արձանագրութեամբ, եւ քանի որ քեմալիզմն ստացել էր առաջնային նշանակութիւն եւ վերջ էր տուել Օսմանեան Կայսրութեանը, հայերի համար արդարադատութեան հետապնդումն աւարտուեց:

Ինչպէս նշուել է իրաւաբան Ռաֆայէլ Լեմկինի կողմից, ով առաջինն է շրջանաառութեան մէջ դրել «ցեղասպանութիւն» եզրը, Հայերի Ցեղասպանութիւնն իրենից ներկայացնում է ցեղասպանութեան պատմական առաջին դէպքը, երբ կառավարութիւնը փորձել է վերացնել իր իսկ քաղաքացիներ հանդիսացող էթնիկապէս եւ կրօնականօրէն ճանաչելի մարդկանց մի խումբ, եւ որը հանդիսանում է մի շարք գիտնականների կողմից այսօր որպէս «արդի ցեղասպանութիւն» ճանաչուած երեւոյթի նախատիպը: Սա այն դէպքի դասական օրինակն է, թէ ինչպէս մի յանցանքի անպատիժ մնալը կարող է յանգեցնել նոր յանցանքի, ինչպէս Ադոլֆ Հիտլերն յայտնի կերպով արդարացնում էր իր ծրագիրը՝ 1939թ.ին հարցնելով իր գեներալներին, թէ «Ո՞վ է այսօր յիշում հայերի ջարդը»:

«Դատավարութիւնը Ստամբուլում: Հայոց Ցեղասպանութեան դատավարութիւնները» գիրքը նոր հեռանկար է առաջարկում ցեղասպանութեան պատմական ու բարոյական ուսումնասիրութիւնների շուրջ եւ ներկայացնում է քրէական դէպքի մը իրաւական ուսումնասիրութիւնը: Այն կարեւորագոյն նշանակութիւն ունի այսօր՝ հաշուի առնելով ժամանակակից միջազգային հետաքրքրութիւնը ցեղասպանութեան եւ յատկապէս հայոց ցեղասպանութեան եւ դրա ժխտման հարցերի շուրջ:

Հեղինակների մասին

Թաներ Աքչամ

Վահագն Տատրեանի մասնագիտացման բնագաւառը ցեղասպանութիւնն է ընդհանրապէս եւ Հայոց Ցեղասպանութիւնը մասնաւորապէս: Մի քանի տարիներ նա ղեկավարել է ցեղասպանութեան ուսումնասիրութեան մի մեծ ծրագիր, որը հովանաւորւում էր Հ. Գ. Գուգնհայմ ֆոնդի կողմից: Ծրագրի առաջին հիմնական ձեռքբերումը մի ընդգրկուն հատորի տպագրութիւնն էր, այժմ հինգերորդ ընդլայնուած հրատարակութեամբ, որ վերնագրուած է «Հայոց Ցեղասպանութեան պատմութիւնը. Էթնիկ հակամարտութիւնը Բալկաններից մինչեւ Անատոլիա եւ Կովկաս» (Օքսֆորդ եւ Փրովիդենս, Ռիչմոնդ, 1995): Այս աշխատանքը հրատարակուել է ֆրանսերէնով (Փարիզ, երկրորդ տպագրութիւնը) եւ յունարէնով (Աթէնք) ինչպէս եւ Թուրքերէնով, սպաներէնով, իտալեներէնով եւ հայերէնով: Պրոֆեսոր Տատրեանի մէկ այլ կարեւոր աշխատանքն է «Գերմանիայի պատասխանատուութիւնը Հայոց Ցեղասպանութեան հարցում. Գերմանիայի մասնակցութեան պատմական վկայութեան ակնարկ» գիրքը, որ տպագրուել է 1996ին (Քեմբրիջ, Մասաչուսէթս) եւ այմժ երրորդ հրատարակութեան մէջ է: Նրա երրորդ գիրքը՝ «Ցեղասպանութեան երաշխիքը. Հայ-թուրքական հակամարտութեան կարեւորագոյն տարրերը», լոյս է տեսել 1999ին (Լոնդոն եւ Նիւ Բնարսուիք, Նիւ æերսի): Հեղինակի վերջին գիրքը վերնագրուած է «Հայոց Ցեղասպանութեան թուրքական մերժման կարեւորագոյն տարրերը» (Քեմբրիջ, Մասաչուսէթս, եւ Տորոնտօ, 1999). Այս գիրքը թարգմանուել է իսպաներէն Բուենոս Այրեսում (2002): Բացի նշուած մենագրութիւններից, Տատրեանը տպագրել է մի շարք յօդուածներ աշխարհի տարբեր գիտական ամսագրերում: Հրատարակութիւնների իր ընդարձակ շարքը ներառում է մի քանի յօդուածներ հրէական ողջակիզման եւ ամերիկեան հնդկացիների հետապնդումների մասին: 2005թ.ին հեղինակն արժանացել է չորս տարբեր մրցանակների՝ ցեղասպանութեան ուսումնասիրութիւններում ունեցած ներդումների համար: Ներկայումս պրոֆեսոր Տատրեանը Զօրեան Ինստիտուտի Ցեղասպանութեան հետազօտութիւնների տնօրէնն է:

Թաներ Աքչամը ծնուել է Թուրքիայի հիւսիս-արեւելքում տեղակայուած Արդահանի շրջանում, եւ վաղ հասակից հետաքրքրուել է թուրքական քաղաքականութամբ: Որպէս քաղաքական ամսագրի գլխաւոր խմբագիր 1976ին ձերբակալուել եւ դատապարտուել է տաս տարուայ ազատազրկման: Մէկ տարի անց, փախնելով բանտից, յայտնուել է Գերմանիայում որպէս քաղաքական փախստական: Աքչամը հրատարակել է հետեւեալ գրքերը. «Երկխօսութիւնը միջազգային բաժանարար գծի երկայնքով. Ակնարկներ թուրք-հայկական երկխօսութեան մասին» (2001), «Կայսրութիւնից դէպի հանրապետութիւն. Թուրքական ազգայնակութիւնը եւ Հայոց Ցեղասպանութիւնը» (2004): «Ամօթալի արարք. Հայոց Ցեղասպանութիւնը եւ թուրքական պատասխանատուութիւն» մենագրութիւնը լոյս է տեսել 2006թ.ի Նոյեմբերին եւ թարգմանուել է հոլանդերէն, ֆրանսերէն, իտալերէն, լեհերէն եւ իսպաներէն: Նա առաջին ազգութեամբ թուրք գիտնականն է, որ ուշադրութեան է դարձրել Հայոց Ցեղասպանութեան պատմականութեան վրայ եւ որի համար ենթարկուել է թուրքական պետութեան հալածանքներին: 2006թ.ի Ապրիլին Մասաչուսեթսի նահանգային կառավարութեան կողմից պարգեւատրուել է ականաւոր մրցանակով՝ մարդու իրաւունքներին եւ ցեղասպանութեան ժխտման դէմ պայքարին նուիրուած իր կարկառուն աշխատանքի համար: Ներկայումս Քլարք համալսարանի պատմութեան պրոֆեսոր է եւ միաժամանակ ղեկավարում է Ողջակիզման եւ ցեղասպանութեան ուսումնասիրութիւնների կենտրոնի Հայոց Ցեղասպանութեան ուսումնասիրութիւնների Գալուստեան/Մուգար ամբիոնը:

http://asbarez.com/arm/118407/