Ağbak

Ağbak, Ağbag: 1. Büyük Ağbak, Büyük Hayk’ın Vaspurakan Eyaletinde, Büyük Zap Nehri’nin üst kısmındaki Ağbak Deresi havzasında, merkezi Adamakert olan ilçe. Ağbak’la ilgili olarak Kakenits, Vorserank ve Osi köyleri belirtilmektedir. Osi Köyü hudutlarında bulunan Surb Khaç (Aziz Haç) manastırında, Ardzruni hanedanının aile kabristanı bulunmaktadır. Bir ananeye göre, havari Bardoğimeos (Bartolomeus), Ağbak’ta bulunan Surb Bardoğimeos (Aziz Bartolomeus) Manastırı’nda gömülüdür. Bu eyalet geç ortaçağı döneminde dahi tamamıyla Ermenilerle meskûn olmuştur. XIV.-XV. yüzyıllarında Ağbak’ın dağlık kısımlarında Kürt aşiretleri yerleşmeye başlamışlardır. XIV. yüzyılda Ağpak, Osmanlı Sultanlığı tarafından işgal edilmiştir.

XIX. yüzyılın 80’li yıllarında Ağbak ilçesi nüfusunun (yaklaşık 10 bin) büyük kısmı Ermenilerden oluşmuştu. Vilayette Asurîler (Süryaniler) de yaşamaktaydı. 1896 yılında Ermeniler kırım ve talana uğramışlardır. XX. yüzyıl başında, 144 köyüyle Van Vilayeti’nin bir ilçesi haline gelmiştir.

Batıda Norduz ve Khoşap (Hoşap), kuzeyde Mahudiye, doğuda İran, güneyde Gavar ve Culamerik’le (Çölemerik)sınırlıydı.

Ağbak Ermenilerinin büyük bir kısmı 1914-15 yıllarında yok edilmişler, kurtulanlar Doğu Ermenistan’a sığınmışlardır. XIX. yüzyıl sonu ve XX. yüzyıl başlarında Ermeniler Ağbak’ın Alalan (Aziz Hakop), Alas (Alaz), Aknis, Ampik (Ambik), Aşkitan (Aşağı Aşkert), Arak, Aspstan (Haspstan), Avzan, Ates, Arci, Bablasan, Baz, Başkale, Bars, Bjnkert (Mjnkert, Gaylgom-Kelgom), Yernkani, Zarzavk, Tağik (Mriba), Laşkot, Kharatun, Karabuli, Heresan, Hozi (Khuzi), Dzoradir (Soraberd), Malgava, Natruk, Çukh, Patkan, Ralim, Rasulats, Rıkan, Soran, Vanki güğ (Vank-Manastır köyü, Dher, Aziz Bartolomeos), Pirs (Pasti).

2. Küçük Ağbak, Büyük Hayk’ın Korçayk Eyaleti’nin ilçesi, Büyük Ağbak’a güneyden sınırdaştı. Clmar ve Sring kaleleriyle ünlü. Antik dönemlerde Büyük Ağbak’a dâhil olduğu tahmin edilmektedir. XX. yüzyıl başında Nasturi Asurîlerin baş patriği Amr Şimon’un makamı, Küçük Ağbak bölgesinin (Culamerik-Çölemerik) Koçanis yerleşkesinde bulunmaktaydı.

Küçük Ermeni Ansiklopedisi, I. Cilt, Yerevan, 1990.