Şirak

Şirak: Büyük Hayk’ın Ayrarat Eyaleti’nde, Akhuryan (Arpaçay) Nehri havzasında bulunan bölge. Akhuryan Nehri, bölgeyi doğu ve batı olmak üzere iki kısma ayırmaktaydı. Bölge, Akhuryan’ın sayısız kolları sayesinde sulanmaktaydı, verimliydi ve eski zamanlardan beri buğdayıyla meşhurdu. Batıdan Vanand, kuzeyden Aşotsk, doğudan Taşir, Nig ve Aragadsotın, güneyden Arşarunik (Yeraskhadzor) bölgeleriyle sınırdaştı. Şirak bölgesi, Ararat Krallığı (Urartu) kayıtlarında belirtilen Eriakhi etnik bölgesidir. Bölge isminin, M.Ö. III. yüzyıl sonlarında buraya yerleşmiş olan Kimmer-İskit ırklarının “Şirak” veya “Sirak” boylarından doğmuş olduğu sanılmaktadır. Ermeni folkloruna istinaden, Şirak ismi Ermeni halkının atası Hayk’ın torununun oğlu Şara’nın isminden gelmektedir ve bu bölge onun miras yoluyla sahip olduğu mülküydü.

IV. yüzyıla kadar krallık mülkü olmuş, IV. yüzyıl başında kral III. Büyük Tırdat bölgeyi Kamsarakan sülalesine bağışlamış, onlar da 783 yılında, kendi mülkleri olan Arşarunik ve Şirak bölgelerini Bagratunilere satmıştır. Bagratuniler döneminde (IX.-XI. yüzyıllar) bölge ekonomik ve kültürel açıdan gelişme kaydetmiştir.

961 yılında Şirak bölgesi, başkenti Ani olmak üzere kraliyet merkezi olmuş ve bölgede sayısız kültürel ve ekonomik merkezler (Agarak, Argina, Bagnayr, Dıprevank, Yereruyk, Khıdskonk, Hariç, Horomos Manastırı, Marmaşen Manastırı, Mıren, Şirakaşat, Şirakavan, Tekor Katedrali vs.) gelişmiştir.

Bagratuni hanedanlığının çökmesinden sonra Bizans (1045–64), daha sonra ise Selçuk (1064–1199) hâkimiyeti süresinde Şirak’ın ekonomik, siyasi ve kültürel hayatında belirgin bir düşüş olmuştur.

Yıkıcı Moğol saldırıları ve hâkimiyeti (XIII.-XIV. yüzyıllar) sonucunda, içlerinde Ani şehri de olmak üzere sayısız yerleşim yeri kesin olarak terk edilip ıssızlaşmış, bölgeye yabancı etnik gruplar yerleşmiştir. 1555 ve 1639 yıllarında bölge, Akhuryan Nehri sınır alınarak Sefevi İran (doğu kısmı) ve Osmanlı İmparatorluğu (batı kısmı) arasında bölünmüştür.

1805 yılında Doğu Şirak, Rusya tarafından ele geçirilmiş, 1878 yılında bölgenin batı kısmı da Rusya’ya geçmiştir.

1829–30 yılları arasında Alaşkert (Eleşkirt), Batı Şirak, Khınus (Hınıs), Kars ve Karin’den (Erzurum) çok sayıda aile Doğu Şirak’a yerleşip onlarca yerleşim yeri (Gümrü kale şehri de dâhil) kurmuşlardır.

XX. yüzyıl başlarında Şirak’ın doğu bölümü idari olarak Yerevan Eyaleti’nin Aleksandrapol bölgesine dâhil olmuş ve Kars bölgesinin Şoragâl (Kars Okrug’u) ve Nakhicevan (Nahcivan) (Kağzıvan/Kağızman Okrug’u) kısımlarını oluşturmuştur.

1918–20 yıllarında Ermenistan Cumhuriyeti’ne (1920 Mayısından itibaren Şirak Eyaleti) dâhil olmuştur.

1920 sonbaharında Şirak bölgesi Türk orduları tarafından ilhak edilmiştir.

16 Mart 1921 Moskova Antlaşması’yla bölgenin batı kısmı tekrar Türkiye tarafından işgal edilmiş, doğu kısmı ise Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’ne dâhil olarak Aleksandrapol (1924 yılından itibaren Leninakan, 1991 yılından sonra tekrar Gümrü) bölgesini oluşturmuştur. Bu bölgede daha sonra Akhuryan, Ani ve Artik, kısmen de Talin bölgeleri oluşturulmuştur. Aralık 1995’te bu bölgeler (Talin Bölgesi haricinde) Şirak Eyaletine dâhil edilmişlerdir.

Küçük Ermeni Ansiklopedisi, 4. Cilt, Yerevan, 2003.