Sper (İspir), İsper, Isper, Khasto Dzor (Khasto Vadisi): Yüksek Hayk Eyaleti’nde, Çorokh (Çoruh) Nehri’nin yukarı kısmındaki bölge. Bagratuni hanedanının mirasla geçen mülkü. Yönetim merkezi Sper kale-şehri olmuştur. Sper kalesi çok ünlüydü. Sper, altın ve gümüş madenleriyle tanınmıştı ve bu madenlerin kullanılmasıyla ilgili en eski bilgiler M.Ö. IV. yüzyıla dayanmaktadır. Halk tarım, özellikle de bağcılık, hayvancılık ve arıcılıkla uğraşmıştır.
M.Ö. II. binyılda Sper, Hayasa-Azi ırk birliği bünyesine, M.Ö. VIII. yüzyılda Van, daha sonra ise Yervanduni krallıklarına dâhil olmuştur. Son araştırmalara istinaden Sper ismi, M.Ö. VII. yüzyıl başlarında Ermeni Yüksek Platosu’na yerleşip Ermeni halkının etnogenine karışmış olan İskit as veya aspayr ırklarından gelmektedir.
M.Ö. IV. yüzyıl sonlarında Küçük Hayk Krallığı, M.Ö. II. yüzyıl sonundan itibaren ise Pontus Devleti bünyesinde bulunmuştur. M.Ö. 66 yılında yapılan antlaşmaya göre Sper, bazı komşu bölgelerle birlikte Büyük Hayk’a geçmiş, M.Ö. II. yüzyılda ise önce Arsik, daha sonra da, IV. yüzyılda Yüksek Hayk’ın eyaletlerine dâhil olmuştur. Sper, başlangıçta “el altındaki yönetim bölgesi”, daha sonra ise miras yoluyla devredilen mülk olarak Bagratunilere ait olmuştur. Yazılı kayıtlara göre Baberd (günümüzde Bayburt) ve Sinoria (Sinor) kaleleri, Sımbatavan (Sper) ve İşkhanadzor köyler, Posits drunk veya Posadurn dağ geçidi vs. Sper’e ait olmuşlardır. Ermenistan’ın 387 yılındaki bölünmesiyle Sper, Yüksek Hayk’ın bünyesinde olarak Roma İmparatorluğu’na geçmiştir (395’ten sonra Bizans İmparatorluğu).
Arap akınları (VIII. yüzyıl başları) sonucunda Arminia yönetimine, 885’te Bagratuni Ermeni Krallığı’na bağlanmış, 1555 yılında ise Osmanlı Devletine geçmiştir. Osmanlı idari bölünmesi sonucu Sper, Baberd ve Sper olmak üzere iki bölgeye bölünmüş ve bu bölgeler bağımsız sancaklar olarak Erzrum (Erzurum) Vilayeti’ne dâhil olmuşlardır.
XVII. yüzyılda Sper, hemen-hemen sadece Ermenilerden müteşekkil bir nüfusa sahip olmuş, lâkin yıkıcı Osmanlı-İran savaşları ve Osmanlı’nın baskı rejimi sonucunda binlerce Ermeni dinlerini değiştirmeye (özellikle XVIII. yüzyılda) veya farklı ülkelere göç etmeye (bilhassa 1829–30 yıllarında Rusya’ya geçmiş olan Akhaltskha/Ahıska ve Akhalkalak’a/Ahalkalak) mecbur kalmışlardır.
XX. yüzyıl başlarında Sper’in Müslüman toplumunun büyük bir kısmı halen çok sayıda Ermeni adetlerini hatta yer-yer dillerini dahi korumaktaydı. Sancağa bağlı köylerin isimleri dahi bozulmadan kalmıştı (Ağbrik, Asprants, Bılur, Gandzagrak, Gompor, Goşımşat veya Gomeşşat, Darbıni, Khothark, Dsağkots, Koğonts, Matur, Mogşen, Nışenut, Norgâkh veya Norgeğ, Patkrents, Salaçor veya Salorcur, Vardenik, Taçarak, Tandzut, Tap, Kandzor, Karvants vs.). Sper bölgesinde sayısız Ermeni anıtları bulunmaktaydı. Bunlardan en tanınmışı bölgenin eski ruhani merkezi olan Surb (Aziz) Hovhannes Mıkırtiç Manastırı’dır (Kandzora Anapat veya Speri Vank).
Soykırım günlerinde Sper’in 4 bine yakın Hıristiyan Ermenileri katledilmiş, az sayıda kurtulabilenler ise farklı ülkelere sığınmışlardır.
Küçük Ermeni Ansiklopedisi, 4. Cilt, Yerevan, 2003.
Leave a Reply