Tosp

Tosp, Vantosp: Vaspurakan Eyaleti’nde, Van (Bıznunyats) Nehri’nin kıyı bölgesinde bulunan ve merkezi Van şehri olan bölge. Bölge genellikle ovalık olup doğu kısmında Varag Dağı yükselmektedir. Suyu boldur ve çok sayıda pınar mevcuttur. Van şehri ve çevresini sulamak amacıyla M.Ö. VIII. yüzyılda, günümüze kadar kullanılabilen Menua ve I. Rusa (Keşigöl barajından başlayan) kanalları açılmıştır. Bölgenin iklimi sağlıklı ve ılımandır. Verimli topraklara (üzüm, elma, şeftali çeşitleri ve buğdayı ünlüdür) sahiptir. Kuzey kısmında  (Zımzım Dağı bölgesi) mermer ocakları bulunmaktadır.

Tospk, Urartu’nun merkezi olmuş, ismi Tuşpa-Van başkentinden alınmış, daha sonra sırasıyla Ermeni Yervanduni, Artaşesyan ve Arşakuni krallıklarına dâhil olmuştur. II.-III. yüzyıllarda Tosp (antik kayıtlarda Tospitis) hanedanlık mülkü olarak kabul edilmiş veya Rıştuni “ülkesi” dahilinde bulunmuş ve Rıştuni hanedanına ait olmuştur.

Derebeyliklerin gelişmesi sonucunda IV. yüzyılda Artaşisyan, Gukark ve Rıştunik bölgeleri Tosp’tan ayrılmışlardır.

428 yılından itibaren yeni kurulmuş olan Vaspurakan bölgesine dâhil olmuş, VIII. yüzyılda ise Tosp’ta Ardsruniler hüküm sürmüşler, 908 yılında Vaspurakan Krallığı’nın merkez bölgesi olmuştur. 1021 yılında Bizans’a dâhil olan Tosp’u daha sonra Selçuklular ve Moğollar işgal etmiş, XIV. yüzyılda ise Hakkâri Kürt beylerinin eline geçmiştir.

Tosp, XIV. yüzyılda Lenk Timur’un çapulcuları tarafından yıkılmış, XVI. yüzyıl başlarında Sefeviler, 1548 yılından itibaren ise Osmanlılar tarafından ele geçirilmiştir. XX. yüzyılda Tosp, 30’un üzerinde yerleşim yeriyle Van Eyaleti’nin aynı isimle anılan bölgesinin, merkezi köy grubunu (direk olarak valiye bağlıydı) oluşturmaktaydı. 1914 yılında Tosp çevresinde yaşayan 60 bin nüfusun 45 bini Ermenilerden oluşmakta ve bunların 25-30 bin kadarı şehirde yaşamaktaydı. Avants, Averak, Artamet, Berdak, Lezvık, Dsıvıstan, Kurubaş, Şahbaği, Sığga (Sıkhgah) kasaba ve köyleri tanınmıştı. Ermeniler zanaat, tarım, ticaret, balıkçılık ve gemicilikle uğraşmaktaydı. Bölgede çok sayıda Ermeni kültür anıtları bulunuyordu, bunların başlıcaları Surb Khaç (Aziz Haç), Karmıravor Surb Astvadsadsin, Dsovahayats Surb Astvadsadsin (Kırınku), Surb Poğos-Petros (Surb Arakelots) manastırları, Salnapat Surb Grigor manastırı, Varag manastırı, Van kalesi vs. olmuştur.  Tosp Ermenileri, Van’ın savunmasına bilfiil katılmışlardır.

Tosp, 1915 yılında kurulan Van Eyaleti’ne dâhil olmuş, fakat Rus ordusunun Temmuzda geri çekilmesi sebebiyle Ermeniler de bölgeyi terk etmişlerdir. Van şehrinin Ruslar tarafından yeniden ele geçirilmesinden sonra Tosp’un Ermeni nüfusunun sadece küçük bir kısmı (1917 ortalarında 9,1 bin kişi, bunların 5,3 bini Van’da) geri dönmüştür.

1918 yılında Van Eyaleti özerk ilan edilmiş ve Kosti Hambardzumyan yönetiminde Ermeni hükümeti kurulmuştur. Lâkin Türk ordusunun Şubat ayında başlayan saldırısı sonucunda yörenin 30 bin kişilik Ermeni nüfusuyla birlikte Tosplular da anavatanlarını terk edip uzaklaşmaya mecbur kalmışlardır.

Küçük Ermeni Ansiklopedisi, 4. Cilt, Yerevan, 2003.