Ermenistan’ın “tarih babası” Movses Khorenatsi’nin (Khorenlı Movses, V.yy) -bir kısım araştırmacılara göre ise Anania Şirakatci (Şiraklı Anania, VII. yy)- “Aşkharatsuyts”una (coğrafya kitabı) göre Ağdznik, Büyük Hayk’ın üçüncü vilayetidir. Asur-Babil yazıtlarında bu bölge Alzi, Urartu çivi yazıtlarında ise Alzini olarak geçmektedir.
B.H.Harutyunyan’ın araştırmalarına istinaden vilayetin sınırları batıda Fırat’a kadar uzanmaktadir, Kağ (Kığimar) ilçesi ise ilçeler listesinde bulunmamakta, bunun yerine bu ilçe Angeğ Tun ilçesiyle bütünleşmektedir. Dağlık ilçelerle ilgili de farklar bulunmaktadır.
Ağdznik, batı Dicle ve Ermeni Torosları’nın arasında bulunuyordu, 18.000 km2 alan kaplamaktaydı ve 10 ilçeye sahipti.
Bölge tabii açıdan iki birbirine zıt bölüme ayrılmaktadır, kuzey bölümündeki Ermeni Torosları çevresinde sert iklim koşullarına sahiptir, güney bölümünün iklimi ise sıcak ve yüzey yapısı ovalıktır. Angeğ-Tun (Kağ), Nprkert ve Ağdzn (Ardzn, Arzn) ilçeleri ovalık kısımda, Ketik, Tatik, Aznvats dzor, Yerkhetk (Kherkhetk), Gzeğkh, Salnadzor ve Sanasunk (Sasun) ilçeleri ise dağlık bölümde bulunmaktadırlar. Artaşesyan ve Arşakuni hanedanlıkları döneminde Ağdznik vilayeti Büyük Hayk’ın dört bdeşkhliklerinden (beylerbeyliği) biri olmuştur. Ağdznik’in merkezi olan Tigranakert şehri “krallık şehri”ydi ve iç özerkliğe sahipti. Şehir, kralın tayin ettiği vali “Şahap” tarafından yönetilmekteydi.
Ağdznik, nehirler ve pınarlar açısından zengindi. Demir ve kurşun madenleri (özellikle Angeğ-Tun ve Aznvats dzor ilçelerinde) ile petrole sahipti. Bağcılık, şarapçılık ve hayvancılık gelişmişti.
40 yıllık Mdzbin antlaşmasına (298) istinaden Ağdznik’in ovalık bölümü (Angeğ-Tun, Nprkert ve Ağdzn) Roma ordularının kontrolü altına alınmıştı. Büyük Hayk’ın 387 yılındaki bölünmesi sonucunda Ağdznik bölgesi, Ağdzn ilçesi hariç olmak üzere, Medz (Büyük) Dzopk (Sopanene) adıyla Doğu Roma İmparatorluğu’na geçti. Ağdzn ise bdeşkhlik olarak kalarak Sasani Pers Devletine tabi oldu. Sasanilerin yıktığı Tigranakert’in yerine Romalılar Martiropolis (şehitler kenti veya Nprkert) kale-şehrini inşa ettiler ve bu şehir Akba, Apum ve diğer kalelerle birlikte imparatorluğun sınırlarını Sasanilerin saldırılarına karşı korumakla görevliydi. Büyük Hayk’ın 591’deki bölünmesi sonucunda tüm Ağdznik bölgesi Bizans İmparatorluğu’na geçerek Yukarı Mezopotamya eyaletine bağlandı, fakat 630 yılından sonra eski sınırlar tekrar tesis edilmişlerdir.
Arap hâkimiyeti dönemi
Arap istilası sonrasında (640-650), ovalık kısma Arap Diar-Rabia aşireti yerleştiğinde, Ağdznik’in durumunda köklü bir değişim meydana gelmiştir. VIII. yüzyıl sonunda Ağdznik’te, Arap emirliği kuruldu. Ermeniler, Ağdznik’in dağlık bölgesinde kalarak Ermeni Torosları’nı Mezopotamya’ya bağlayan dağ geçitlerini ellerinde tutmaya devam ettiler.
