Günümüzde Izmir yangını tartışma açılımı, şehrin Ermeniler tarafından yakılmış olabileceği çarptırması ile burada Ermeni varlığı gerçeği de ortaya çıkmış oldu.
XIV cü yüzyıldan kalma mezar taşlarının merkezi ermeni kilisesi Surp Stepanos (Saint-Etienne) Ermeni kilisesi mezarında bulunuşu, Izmir Ermeni topluluğunun bölgeye Rubenyan monarşiliğinin yıkılmasından sonra geldiklerini göstermektedir(1). Bonaventure Slaars da aynı verileri tasdiklemektedir(2). XVIII ci yüzyılda sayıları 7 – 8 000 bin olan Ermeniler, XIX cu yüzyılda 10 000 ve XX ci yüzyıl başlarında, Izmir yangını (1922) öncesi 20 000’i geçmişti. (Patrikhanek sayımına göre: 21 145).
Ilkin Apanos’a yerleşmiş olan (3) Ermenilerin nüfusunun çoğunluğu Basmane (Haynots – Հայնոց) (4) denilen Quartier Arménien yani Ermeni Mahallesinde bulunmaktaydı. Başlıca dini merkezi ise Surp Stepanos Ermeni Katedrali’ydi. Mimarları Simon Gesaratsi ve Istanbul’lu çok meşhur mimarı Gondig Minas’ın beraber çalıştığı Melkon Yeramyan olmuştur.
Ana giriş kapısının sağ ve sol kolonlar boşluğunda Boğos Taktakyan ve Melkisetek Muradyan adlı papazlar sonsuz uykularına yatmışlardır.
Kilise etrafı geniş bahçelik, mezarlıkla çevrilmişti. Döşenen taşlarda ise 1555 – 1567 tarihleri okunmaktadır. Okunabilen Çuğa, Tiflis, Yereruk, Garpi, Ghapan, Kantsak, Nakhitçevan, Koğtn, Asdabad, Şaşiged vs. gibi isimler ise Izmir’e yerleşen Ermenilerin Gura, Yeraskha ve Sevan yörelerinden geldiklarini göstermektedir. Mezarlıkta, ruhani liderler yanında devlet adamları, yazarlar da gömülmüşlerdir. Cenazeleri bulunan öğretmenler arasında Der Hovnan Mirzayan Vanantetsi, Mısır vezir yardımcısı Boğos Çelebi, Cevahircyan sülalesi, Abro, Yusuf ve Simon Çelebiler, Markar Mirza Vanantesi, Nakhitchevanlı vartabed Parseğ, Avakyan ailesi, Rupen Antreas Papazyan, Kaprielyan sülalesi bulunmaktadır. Bunların yanında mimar Melkon Yeramyan ve kilisenin 
onarımında mezarı meydana çıkan Nubar Paşa’nın babası Mgrdiç Ağa Nubaryan’da bulunmaktadır(5).
Ilk onarım 1688 senesinde Katolikos Yeğyazar ve dini lider Hovsep Vartabed zamanında yapılmıştır. Ikinci onarım 1743 senesinde Ghazar Katolikos ve Ağeksantr Arkyebiskobos zamanında olmuştur. 1845 senesindeki büyük yangından hasara uğramış Surp Stepanos Ermeni Kilisesi’nin son onarımı ise 1858 yılında Nerses Katolikos ve Boğos Arkyebiskobos zamandında olmuştur. Onarım gören katedral günümüzde harap durumdadır.
Ikinci büyük ermeni kilisesi ise Surp Giragos, ve diğerleri sırasıyla hastahane kompleksi ile Surp Kirkor Lusavoritç (Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ – Saint-Grégoire l’Illuminateur) Surp Harutyun (Սուրբ Հարության – Résurrection), Surp Haç (Խաստո գիւղի Սբ. Խաչ – Khasdu K… – Bornova), Surp Garabed (Karataş), Surp Asdvadzadzin (Karşıyaka), Surp Hokekalust (Սբ. Հոգեգալուստ – Göztepe) veya Surp Yerrortutyun (Enopi, günümüzde Göztepe), Surp Takvor (Bayraklı) dır. Bu kiliselerin çoğu yıkılmış ve yerine bina inşa edilmiştir. Büyük yangından sonra ise Izmir Ermeni toplumu ibadetlerini Hayhurum (Hayk-Rum veya Armeno-Grec) adlandırdıkları Agios Voukolos Rum kilisesinde yerine getirmeye devam etmişlerdir (6). Bunlardan başka Ermenilerin Menemen (Surp Sarkis – Սբ. Սարգիս), Kuşadası (Surp Asdvadzadzin – Սբ. Աստուածածին), Bergama (Surp Asdvadzadzin – Սբ. Աստուածածին), Söke (Surp Asdvadzadzin – Սբ. Աստուածածին), Kordelio (Surp Asdvadzadzin – Սբ. Աստուածածին), Denzili (Surp Asdvadzadzin – Սբ. Աստուածածին), Nazilli (Surp Asdvadzadzin – Սբ. Աստուածածին), Aydın (Surp Garabed – Սբ. Կարապետ ), Manisa-Yukarı Köy (Surp Lusavoriç – Սբ. Լուսաւորիչ, Surp Sion – Սբ. Սիոն), Kasba (Surp Asdvadzadzin – Սբ. Աստուածածին ), Kırık ağaç (Սբ. Surp Asdvadzadzin – Աստուածածին ) adlı kiliseleri vardı(7).
Mülkiyeti Menemen Belediyesine ait olan kilisenin restorasyon çalışmaları “Kültür Evi” ne dönüştürülmek için başlamıştır. (Haziran 2010 – Mart 2011)
Kaynaklar:
(1) – Une société hors de soi, Identité et relations sociales à Smyrne aux XVIIIe et XIXe siècles, Marie-Carmen Smyrnelis, Vol. X
(2) – ibidem. s. 34
(3) – Les Arméniens dans l’Empire Ottoman, à la veille du génocide, ARHIS, Paris, 1992
(4) – Basmane – Basmahane (Haynots – Հայնոց)
Basmane, Adım Adım İzmir – Yaşar Ürük.
“Basmane, […] yerleşim yeri olmadan önce şehrin hemen kenarında bulunan ve Ermeni mahallelerinin başladığı yer olan bu bölgeye sık sık gelen sakaların, burada bulunan büyük bir çeşmeden su doldurdukları bilinmektedir. Daha sonra bazı esnaf da buraya yerleşir.
Basmane semti, adını 18. Yüzyıl’ın ilk yarısında burada kurulan bir basma fabrikasından almıştır. İzmirli bir Ermeni tüccar, 1740 yılında İstanbul’a giderek basma, yazma işiyle ilgili izni, saraydan almayı başarır. Kadın başörtüleri ile yazmalara çiçekli desenlerin basıldığı ve ilk elli yılda oldukça başarılı işletilen bu kurum sonraları, İsviçre’de üretilen yazmaların rekabetiyle sarsılır. Basma fabrikası binası ve arazisi İzmir – Kasaba (Turgutlu) demiryolu ve istasyonunun yapımı için istimlak edilir ve tarihe karışır [..]. Zamanında basmahanenin bulunduğu bu alanda, günümüzde Basmane Garı bulunmaktadır. […]”.
(5) – Huşamadyan, Haygagan Zmürnian, Bedros Simonyan, (Յուշամատեան Հայկական Զմիւռնիան Պետրոս Սիմոնեան) 1936
(6) – Levantine Heritage, The story of a community, testi31.
(7) – Teotik, arak29.
http://team-aow.discuforum.info/t7086-Izmir-Mortakia-Surp-Stepanos-Ermeni-Kilisesi-Saint-Etienne.htm
Leave a Reply