Zakarya Mildanoğlu
Devam. Makalenin başını okumak için burayı tıklayın: http://akunq.net/tr/?p=5714
Ermeni Milli Anayasası’na göre oluĢturulan önemli komisyonlardan biri de Tedrisat Komisyonu idi.
Komisyonun görevi Ermeni milletinin eğitim ve öğretimine nezaret ve millet okullarının düzenli Ģekilde bulunmasına dikkat etmek, erkek ve kız çocuklarının eğitim ve öğretimi için kurulan derneklerin çalıĢmalarını teĢvik etmek ve onlara yardımda bulunmak, okul öğretmenlerinin durumlarını iyileĢtirmek ve yetenekli, iĢinin ehli öğretmenler yetiĢtirilmek ve okullara ders kitapları sağlamaktı.
Diplomaların düzenlenmesi ve ders kitaplarının seçilmesi ve yıllık sınavlar bu komisyon tarafından yürütülürdü.
Ermeni okulları ile ilgili bilgiler öncelikle Ermeni Milli Meclisi Raporlarının son maddesinde yer alan TaĢra Ġstatistikleri bölümünde yer almaktadır.
Ermeni okulları ile ilgili derli toplu tek rapor ise Tedrisat Komisyonu’nun 1901 ve 1903 yılında iki fasikül halinde yayınladığı detaylı rapordur. Bu raporda 56 yerleĢim merkezi ve köylerine ait 683 okul, öğrenci, öğretmen sayıları ve bütçeleri yer almaktadır. Raporda aynı zamanda yerleĢimlerde özel durumları olan okullara ait bilgilere de yer verilmiĢtir.
Katolik, Protestan Ermeni okulları, bu okullara devam eden Gregoryan Ermeni öğrenciler, yabancı ve Türk okullarına devam eden öğrenciler, kitap, öğretmen yokluğu nedeniyle kapalı olan, bina yokluğu nedeniyle evlerde oluĢturulan Ermeni okullarına ait veriler kapsam dıĢında tutulmuĢ ve listeye eklenmemis.
1. İzmit: 38 okul. 5900 erkek, 3385 kız, 9285 öğrenci. 142 erkek, 82 kadın, 224 öğretmen.
2. Bilecik: 10 okul. 1120 erkek, 143 kız,1263 öğrenci. 18 erkek, 3 kadın, 21 öğretmen.
3. Kütahya: 5 okul. 825 erkek, 349 kız, 1174 öğrenci. 16 erkek, 7 kadın, 23 öğretmen.
4. İzmir: 27 okul. 1640 erkek, 1295 kız, 2935 öğrenci. 55 erkek, 54 kadın, 109 öğretmen.
5. Ankara: 7 okul. 895 erkek, 395 kız, 1290 öğrenci. 20 erkek, 9 kadın, 29 öğretmen.
6. Siirt: 3 okul. 163 erkek, 84 kız, 247 öğrenci, 9 erkek, 2 kadın,11 öğretmen.
7. Kayseri: 42 okul. 3795 erkek, 1140 kız, 4935 öğrenci. 107 erkek, 18 kadın, 125 öğretmen.
8. Amasya-Merzifon: 9 okul. 1524 erkek, 814 kız, 2.338 öğrenci. 54 öğretmen.
9. Şebinkarahisar: 27 okul. 2040 erkek, 105 kız, 2145 öğrenci, 38 erkek, 4 kadın, 42 öğretmen.
10. Canik (Samsun): 27 okul. 1361 erkek, 344 kız, 1705 öğrenci, 44 erkek, 15 kadın, 59 öğretmen.
11. Trabzon: 47 okul. 2184 erkek, 718 kız, 2.902 öğrenci. 72 erkek, 13 kadın, 85 öğretmen.
12. Erzurum: 27 okul. 1956 erkek, 1178 kız, 3134 öğrenci. 44 erkek 41 kadın,85 öğretmen.
13. Kıği: 9 okul. 645 erkek, 199 kız, 844 öğrenci. 27 erkek, 5 kadın, 32 öğretmen.
14. Bayburt: 9 okul, 645 erkek, 199 kız, 844 öğrenci, 27erkek, 5 kadın, 32 öğretmen.
15. Diyarbakır: 4 okul. 660 erkek, 324 kız, 1014 öğrenci. 18 erkek, 9 kadın, 27 öğretmen.
16. Harput: 27 okul. 2058 erkek, 496 kız, 2554 öğrenci. 49 erkek, 9 kadın, 58 öğretmen.
17. Eğin: 4 okul. 541 erkek, 215 kız, 756 öğrenci. 13 erkek, 9 kadın, 22 öğretmen.
18. Çemişkezek: 12 okul. 456 erkek, 272 kız, 728 öğrenci. 14 erkek, 1 kadın, 15 öğretmen.
19. Arapgir: 18 okul, 713 erkek, 223 kız, 936 öğrenci. 23 erkek, 2 kadın 25 öğretmen.
20. Çarsancak: 12 okul. 617 erkek, 189 kız, 806 öğrenci. 16 erkek, 2 kadın, 18 öğretmen.
21. Urfa: 8 okul. 1091 erkek, 571 kız, 1662 öğrenci. 19 erkek, 7 kadın, 26 öğretmen.
22. Antep: 9 okul. 898 erkek, 798 kız, 1606 öğrenci. 31 erkek, 27 kadın, 58 öğretmen.
23. Antakya: 10 okul. 440 erkek, 47 kız, 487 öğrenci. 10 erkek öğretmen.
24. Yozgat: 12 okul. 1179 erkek, 557 kız, 1736 öğrenci. 30 erkek, 13 kadın, 43 öğretmen.
25. Gürün: 12 okul. 736 erkek, 78 kız, 814 öğrenci. 18 erkek, 2 kadın, 20 öğretmen.
26. Zeytun: 10 okul. 605 erkek, 85 kız, 690 öğrenci. 14 erkek, 1 kadın, 15 öğretmen.
27. Darende: 2 okul. 260 erkek, 70 kız, 330 öğrenci. 4 erkek, 1 kadın, 5 öğretmen.
28. Divriği: 10 okul. 757 erkek, 100 kız, 857 öğrenci. 18 erkek, 2 kadın, 20 öğretmen.
29. Bursa: 16 okul, 1345 erkek, 733 kız, 2078 öğrenci. 34 erkek, 20 kadın, 54 öğretmen.
30. Bandırma: 8 okul. 700 erkek, 644 kız, 1344 öğrenci. 22 erkek, 13 kadın, 35 öğretmen.
31. Sivas: 46 okul. 4072 erkek, 459 kız, 4531 öğrenci. 62 erkek, 11 kadın, 73 öğretmen.
32. Tokat: 11 okul. 1408 erkek, 558 kız, 1966 öğrenci. 37 erkek, 13 kadın, 50 öğretmen.
33. Bitlis: 12 okul. 571 erkek, 63 kız, 634 öğrenci. 20 erkek öğretmen.
34. Erzincan: 22 okul. 1389 erkek, 475 kız, 1864 öğrenci. 54 erkek, 9 kadın, 63 öğretmen.
35. Kemah: 13 okul. 646 erkek, 28 kız, 674 öğrenci. 16 erkek öğretmen.
36. Beyazıt: 6 okul. 338 erkek, 54 kız, 392 öğrenci. 11 erkek, 2 kadın, 13 öğretmen.
37. Muş: 23 okul. 1034 erkek, 284 kız, 1318 öğrenci. 31 erkek, 4 kadın, 35 öğretmen.
38. Van: 21 okul. 1323 erkek, 554 kız, 1877 öğrenci. 47 erkek, 12 kadın, 59 öğretmen.
39. Lim ve Gıduts Adaları: 3 okul. 203 erkek, 56 kız, 259 öğrenci. 5 erkek, 1 kadın, 6 öğretmen.
40. Akhtamar: 32 okul. 1106 erkek, 132 kız, 1238 öğrenci. 36 erkek öğretmen.
41. Erzurum: 12 okul. 485 erkek, 10 kız, 495 öğrenci. 12 erkek öğretmen.
42. İspir, Artvin: 3 okul. 80 erkek öğrenci. 3 erkek öğretmen.
43. Pasen: 7 okul. 315 erkek öğrenci. 7 erkek öğretmen.
44. Hınıs: 8 okul. 352 erkek, 15 kız, 367 öğrenci. 11 erkek, 1 kadın, 12 öğretmen.
45. Diyarbakır: 2 okul. 180 erkek öğrenci. 5 erkek öğretmen.
46. Palu: 8 okul. 505 erkek, 50 kız, 555 öğrenci. 14 erkek, 1 kadın, 15 öğrenci.
47. Kastamonu: 3 okul. 110 erkek, 50 kız, 160 öğrenci. 2 erkek öğretmen. Giderleri 380 KuruĢ.
48. Konya: 3 okul. 213 erkek, 137 kız, 350 öğrenci. 6 erkek, 6 kadın, 12 öğretmen.
49. Armaş: 2 okul. 190 erkek, 110 kız, 300 öğrenci. 5 erkek, 1 kadın, 6 öğretmen.
50. Kıbrıs: 3 okul. 63 erkek, 37 kız, 100 öğrenci. 8 erkek, 1 kadın, 9 öğretmen.
51. Kilikya, Sis: 7 okul. 476 erkek, 165 kız, 641 öğrenci. 15 erkek, 4 kadın, 19 öğretmen.
52. Adana: 25 okul. 1947 erkek, 808 kız, 2755 öğrenci. 40 erkek, 29 kadın, 69 öğretmen.
53. Malatya: 9 okul. 872 erkek, 230 kız, 1137 öğrenci. 16 erkek, 3 kadın, 19 öğretmen.
54. Maraş: 23 okul. 1261 erkek, 378 kız, 1669 öğrenci. 34 erkek, 10 kadın, 44 öğretmen.
55. İstanbul: 40 okul. 3316 erkek, 2327 kız, 5643 öğrenci. BaĢka bir belgede ise okul sayısı 64 olarak verilmektedir.
Sonuç yerine
1915’in “cansız” canları bu kadar değil. Tiyatro, sağlık, hukuk, spor, ziraat, mizah, müzik, sendika, edebiyat, resim, heykel, gençlik ve kadın dernekleri, ticari örgütleri, fazla sayıda loncaları gibi “cansız” canları da vardı. Bugün hiçbiri yok.
Aktarmaya çalıĢtığım bilgiler günümüz cumhuriyet sınırları içinde yer alan sadece kilise ve okulları kapsamaktadır.
Osmanlının Balkanlar, Ortadoğu, Kafkaslar bölgesinde yer alan bazı vilayetlerine ait yerleĢimler cumhuriyet sınırları dıĢında kaldı. Kıbrıs dıĢında bölgelere ait bilgileri kapsam dıĢı tuttum.
Bu bilgilerde kiliselere ait bağ ve bahçeler, tarım arazileri, ormanlar yer almamaktadır.
Bu bilgilerde günümüzde maĢatlık olarak adlandırılan Ermeni mezarlıkları yer almamaktadır.
Nasıl bulacağız, nasıl göreceğiz bu okul ve kiliseleri, mezarlıkları. Nasıl okuyacağız bu gazeteleri?
Yazılı belgeler dıĢında pratik bir öneride bulunacağım.
Köy, kasaba, Ģehir nerede bulunuyorsanız bulunun, devlet bankası, devlet okulu, cami, belediye binası, çocuk esirgeme kurumu, Kızılay, varsa radyoevi, vergi dairesi, tütün, içki, çay depolarını, Sümerbank, Tekel Ġdaresi gibi kamu iktisadi teĢekküllerine ait fabrikaları, özel sektöre ait bazı fabrikaları, Tarım ve Köy iĢlerine ait arazileri sorun araĢtırın. Biri olmaz ise diğeri karĢınıza çıkacaktır. YanlıĢlıkla da olsa orduevi, cumhurbaĢkanlığı konutu gibi yerleri sormayın.
Bu kiliseler ve okullar Ermeni halkının atardamarlarıydı. Vaftiz oldukları, evlendikleri, çocuklarını vaftiz ettirdikleri, cenazelerinin kaldırdıkları ve defnettikleri, saldırıya uğradıklarında sığındıkları yerlerdi. Bu binalar bebelerin okuma yazma öğrendikleri, büyüdüklerinde de Ermeni edebiyat ve sanatına enerji akıttıkları yerlerdi.
Bu binalar, tarihin kayıt altına alındığı, minyatür sanatçılarının, el yazmacılarının, coğrafyacıların, dil bilimcilerinin, tarihçilerin de yetiĢtiği birer “okul” du.
Bu damarlar tarih boyunca birçok kez yara aldı. Her seferinde kendi kendini tedavi etmeye, yenilemeye çalıĢtı.
Ancak 1915 tarihinde öylesine bir yara aldı ki soylarının yanında, “cansız” canları da yok edildi. Bu, sadece Ermenilere değil, aynı zamanda bu coğrafyada yaĢayan herkese öldürücü bir darbe oldu. Bu topraklar çölleĢti, yüzyıldır ayağa kalkmak için uğraĢıyor.
Bu makalede yer alan iki kilise, iki okul günümüzde kuĢ uçmaz kervan geçmez Kayseri, Ekrek’te, yeni adı KöprübaĢı, benim doğduğum köyde yer alıyormuĢ. Anam hayatta ve nasıl yok edildiklerinin tanığı.
KAYNAKÇA:
1. Ermeni Milli Meclisinin Yıllık Faaliyet Raporları.
2. Osmanlı Devleti’nde Ermeni Anayasasının DoğuĢu, 1839-1863. Vartan Artinyan. Aras Yayıncılık, 2004.
3. Eçmiyadzin Dergisi. Erivan. 1965-1966 yıllarına ait tüm sayılar.
4. Dr. H. Hamazasb. Anadolu Ermeni Manastırlarıyla ilgili dokuz ciltlik çalıĢması. 1940 Viyana Mıkhitaryanlar Birliği.
5. Kévorkian, Raymond H-Paboudjian, Paul, Les Arméniens dans L’Empire Ottoman A la Veille du Génocid (Osmanlı Ġmparatorluğunda Soykırım Öncesinde Ermeniler); Paris 1992.
6. Hayots Koğkota (Ermeni Golgatası), Teotig Lapçinciyan, Ġstanbul, 1923.
7. Vicagastuyst, Kavaragan Azkayin Varjaranats, Turkiyo, Dedr A-B, Vicag 1901 Darvo, (Türkiye, TaĢra Ermeni Okullarının Durumu, 1. ve 2. Kitapçık. 1901 Yılı Durumu, Hazırlayan Milli Tedrisat Komisyonu Merkez Yönetimi)
8. Adını Unutan Ülke. Sevan NiĢanyan. Everest Yayınları 2010.
Agos, sayı 785
Leave a Reply