1915’in ‘cansız’ canları aranıyor

ZAKARYA MĠLDANOĞLU

 

Surp Asdvadzadzin, Surp Kevork, Surp Toros, Surp Garabed, Surp Nişan, Surp Hagop, Surp Sarkis, Surp Pırgiç, Surp Giragos, Surp Yeğiya, Surp Hripsime, Surp Lusavoriç, Surp Isdepanos, Surp Minas, Surp Sahag, Surp… Surp…. Surp…. 2200 adeti aşkın Surp (Kutsal)Aziz). Anadolu topraklarında yer alan Ermeni kilise ve manastırlarının adları. Şimdi hiçbiri yok. 2011 yılında İstanbul’da 30, Anadolu’da ise 4 adet kaldı.

Aramyan, Sahagyan, Haygazyan, Varvaryan, Vahanyan, Mesrobyan, Getronagan, Nersesyan, Mamigonyan, Bartevyan, Zabelyan, Lusinyan, Sanasaryan, Rupinyan, Nalyan, Tovmayan, Vartuhyan, Torkomyan, Mıkhitaryan, Yeznigyan, Torosyan, Şuşanyan, Margosyan, Kevorkyan, Naregyan, Apkaryan, Hisusyan, Dacadyan.

…yan, …yan, …yan. Anadolu’nun dört köşesinde yer alan 683 adet Ermeni okulu ve seksen iki bini aşkın öğrencisi. Şimdi hiçbiri yok. 2011 yılında, İstanbul’da sadece 18 okul ve üç bin civarında öğrencisi kaldı.

Huys, Ağavni, Masis, Hayasdan, Baykar, Meğu, Hayrenaser, Bardizag, Horizon, İravunk, Knar, Arşaluys, Punç, Grung, Carakayt, Bardez, Jamanag, Nor Lur, Nor Or, Mamul, Aravelk, Şarjum, Arev, Cadamard, Azadamard, Gavroş, Aravod, Hınçag, Arekag, Püzantiyon, Tadron, Horizon, Yerevag, Goçnag, Haraç, Panvor, Zepür, Badani, Poğpoç, Dikris, Pontos, Giligya, Ari bu toprakların 41 noktasında yayınlanan 636 adet Ermenice gazete, dergi adlarından bazıları… Şimdi hiçbiri yok. 2011 yılında, sadece İstanbul’da üç âdeti yaşamını devam ettiriyor.

***

Geçen yıl bu tarihlerde “Aranıyorlar” baĢlığı altında yazmıĢtım. Bir yıl aradan sonra arananlara baĢka bir alandan devam edeceğim.

1915 Ermeni Soykırımı sözcüğü ağızlardan çıktığı anda rakamlar havada uçuĢmaya baĢlar. Vilayet vilayet, sancak sancak, köy ve köy nüfus rakamları ve oranları ardı ardına sıralanır. Çok önemliymiĢ gibi kimin kimden daha fazla olduğu ima edilmeye çalıĢılır. Ermeni yerleĢimleri, okul, kilise ve gazete sayıları, ticari hayatları, meslekleri hakkında bilgi de verilir.

Ermeni Soykırımı tartıĢmalarında “arĢivlerin açılması” sık sık gündeme gelir. Ermeni ve Türklerin arĢivlerini tümüyle açmadığı, gizlediği, yok ettiği yönünde görüĢler dile getirilir. Nedeni ise soykırım olup olmadığını kanıtlamak için doğrudan belge ve bilgi aranması gibi “kolaycı” bir yola baĢvurulmasıdır.

Bu makalede yer alan bilgiler, ilgili tarihlerinde matbu hale getirilerek, diğer anlamıyla basılarak yayınlanmıĢ, belge haline gelmiĢ.

1915 Ermeni Soykırımı hakkında binlerce makale, tez, anı, tanıklık, belge yayınlandı. Bu yayınların ve araĢtırmaların sayfa aralarında Ermenilerin yoğun olarak yaĢadıkları vilayet, sancaklarını, Ermeni mahallelerini sokak sokak gösteren haritalar da yer aldı. Ġçlerinde adına tehcir denilen yolculuğun haritaları da yer alıyor. 1915 Nisanında, sürgüne gönderilecek Ermenilerin nerelerde toplandığı, nerelerden nerelere sürüldüğü, kısacası Der Zor çöllerine uzanan “Tehcir” yollarına ait haritalar da bulunuyor.

Ermeni kaynaklarının satır aralarında, “Anadolu’da binlerce kilisemiz, manastırımız, okulumuz yayınımız vardı” ibaresi yer alır. Bu doğru mu? Doğru değil ise, söylenecek fazla bir Ģey yok. Eğer gerçek ise, belgeleri var mı, söylendiği gibi binlerce mi? Doğru ise ne oldu bu kilise, manastır, okul ve yayınlara?

Yıllardır aklıma takılan sorulardı bunlar. Bana sorsalar ne cevap verecektim? AraĢtırmaya, okumaya çalıĢtım, bulabildiğim, ulaĢabildiğimi sizlerle paylaĢıyorum. Üç harita da ben hazırladım.

Osmanlıda Ermenilerin Anayasası da varmış!

1915’in aranan “cansız” canlarıyla yakın iliĢkisi olduğu için Ermeni Milli Anayasa’sına kısaca değinelim.

Özellikle Türk ve Kürt okuyucularımız “Bu topraklarda bizim bilmediğimiz baĢka anayasalar, Ermenilerin de anayasası mı varmıĢ” diyebilir. Evet, vardı.

Osmanlı’da Ermeni milletinin devlet içindeki statüsü hep sorun olur. Mevcut yasalar Ermenilere çare olmaz. Ġç iĢleri, dini ve sivil örgütlenmeleri, eğitim, basın yayın hayatları, evlilikleri, boĢanmaları, borç alacak iliĢkilerinin nerelerde, nasıl çözümleneceği, devletle, hükümetle olan iliĢkileri, Anadolu’da binlerce köyde, kasabada yaĢayan Ermenilerin sorunları, uğradıkları saldırılar, yağmalamalar, kırımlar gündemden eksik olmaz. Ermenilerin 1840’lı yılların arifesinde baĢlattıkları çalıĢmalar 1863’te kısmen sonuca ulaĢır. Ermeni Milli Anayasası yürürlülüğe girer, iç sorunlarının bir kısmının iyileĢtirilmesinin yolu açılır. Bu anayasaya göre seçimlerle iĢbaĢına gelen siviller ve ruhanilerden oluĢan Ermeni Milli Meclisi oluĢturulur.

Anayasa’da merkezi ve taĢra idaresi ve organları, vergi toplama, seçimler, tüzükler gibi ana baĢlıklar yer alır.

Bu süreç ve bu anayasa, çıkarılan yönetmelikler olağanüstü bir zenginlik içermekte ve günümüzdeki birçok soruna, kavgaya, savaĢa ıĢık tutacak niteliktedir. Bu konuda detaylı bilgi edinmek isteyen okuyucularımızın Aras Yayıncılık’tan çıkan Osmanlı Devleti’nde Ermeni Anayasasının DoğuĢu adlı çalıĢmayı okumalarını öneririm.

1915’in Ermeni kiliseleri aranıyor

Ermeni soykırımına sözde diyenlerin kullandıkları argümanlardan biri kiliseler, manastırlar ve ruhbanları, yani din görevlileridir. Kiliseler birer melanet yuvası, papazlar ise bu melanetin baĢı, bu mekânlar silah üretilen ve depolanan yerlerdi. Bu kalıp devlete aittir ve nefret suçlarının oluĢmasının en önemli kaynağıdır.

Ermeni kilise ve manastırları Ermeni Anayasası’nın Merkez Ġdaresi’nin, idari komisyonlarından bir olan Manastırlar Komisyonu tarafından sevk ve idare edilirdi. Kendine ait detaylı bir tüzüğü vardı.

Osmanlı coğrafyasında yer alan tüm Ermeni kilise, manastır ve okullarının açılması, boya badana yapılması, kiremit değiĢtirilmesi dâhil en küçük inĢa iĢleri dahi padiĢahlığın ilgili birimlerinin fermanları ile gerçekleĢirdi. Osmanlı arĢivlerinde bu doğrultuda binlerce belge bulunmaktadır.

Ermeni kilise ve manastırlarına ait istatistikî bilgiler farklı kaynaklarda yer almaktadır. Ne yazık ki tümünü kapsayan resmi, tek bir belge ile karĢılaĢamadım. Eğer Patrikhane’de bu kapsamda bir belge, liste varsa açıklamalı, araĢtırmacıların, tarihçilerin hizmetine sunmalı ki bizler de bu eziyetlerden kurtulalım.

Ermeni kilise ve manastırlarına ait derli toplu ilk istatistikî bilgiler Ermeni Milli Meclisine sunulan raporların son bölümünde, Kavaragan Vicagakırutyun (TaĢra Ġstatistikleri) baĢlığı altında yer alır. Bu baĢlık altında ruhani önderliklerin durumu, Ermeni nüfusu, ticari hayatları, meslekleri hakkında detaylı bilgiler de sunulur.

1912 yılında Osmanlı Hükümeti, Ġstanbul Ermeni Patrikhanesine bir yazı göndererek ellerinde bulunan, fermana sahip olan ve olmayan kilise, manastırların dökümünü talep eder. Ermeni Vakıfları’na ait 1936 yılında talep edilen beyannamenin benzeri o tarihlerde gerçekleĢir.

Patrikhane 1912-1913 yıllarında hazırladığı listeleri temize çekerek Adliye Nezareti aracılığıyla resmen hükümete sunar. Üzerinde düzeltmeler, karalamalar da olan bu listenin orijinali Ermenistan Ulusal Kütüphanesi Türkçe Kitaplar bölümünde yer almaktadır. Listenin orijinali Osmanlıca. Bu liste daha sonra Ermeniceye tercüme edilerek 1956-1957 yıllarında, Ermenistan’da Eçmiyadzin dergisinde yayınlanır.

Patrikhane tarafından iletilen listelere daha sonra, Teotig tarafından listede yer almayan baĢta Van Vilayeti ile ilgili 323 kilise, manastır ve birçok yerleĢime ait düzeltme ve eklemeler yapılır ve 1920 tarihinde yayınlanır. Listede o tarihlerde Rus iĢgali altında olan Kars, Ardahan ve çevrelerinde yer alan kiliseler yer almaz.

Farklı kaynaklarda, belgelerde yer alan bu bilgileri aynı tablo altında toparlamaya çalıĢtım.

Kilise ve manastırların yer aldığı idari merkezi, merkez mahalle ve köyleri, belde, ilçe, bucak gibi idari sınırlar dikkate alan tablolar hazırlamadım. Eski yer adlarının günümüzdeki karĢılıklarını ayrı bir sütunda derledim. Yanlarına listelerde yer alan kilise, manastır, Ģapel adlarını yazarak tekrarlar olup olmadığı kontrol ettim. Haritalarda yerlerini bulunarak iĢaretledim. Bu çalıĢmada Sevan NiĢanyan’ın Adını Unutan Ülke adlı çalıĢmasının olağanüstü bir katkısı oldu.

Bilgilerin önemli bir kısmı Osmanlı idari sınırlarına göre listelenmiĢtir. Günümüz idari sınırlarına aktarmadan, mümkün olduğu kadar orijinal belgelerindeki idari birimlere sadık kalarak düzenledim. Bu nedenle ġebinkarahisar baĢlığı altında yer alan kiliselerin önemli bir kısmının Sivas, Giresun idari sınırları içindeki yerleĢimlerde kaldığı görülmektedir. Bu nedenle farklı yer adları altında listeler de hazırlamak mümkün. Bunu bir ilk çalıĢma olarak okuyalım.

Günümüzdeki adı ve yeri belli olmayan kilise ve manastırlar da bulunmaktadır. Bu verilerin daha da detaylandırılması, varsa ekler yapılması veya iptallere gidilmesi, anlaĢılır olması için günümüz idari sınırları ile ifade edilmesi bizleri bekleyen bir çalıĢmadır.

1. Erzurum: Merkez, Aziziye, Yakutiye, AĢkale, Pasinler, Narman, Ġspir, Oltu, ġenkaya, Horasan, Pazaryolu ve köylerinde 65 kilise.

2. Yusufeli: Artvin merkez köyleri. 4 kilise.

3. Hınıs (Erzurum): Teotig tarafından Hınıs ve köylerinde yer alan kiliseler eki,19 kilise.

4. Eleşkirt (Erzurum): Teotig tarafından EleĢkirt ve köylerinde yer alan kiliseler eki, 6 kilise.

5. Diyadin Erzurum): Teotig tarafından Diyadin köylerine ait. 4 kilise.

6. Pülümür (Tunceli): Pülümür köyleri. 6 kilise.

7. Pasinler (Erzurum): Pasinler köyleri. 4 kilise.

8. Balıkesir: Balıkesir, MustafakemalpaĢa, Biga, Bandırma. 6 kilise.

9. Erzincan: Erzincan merkez köyleri. 52 kilise.

10. Bayburt: Bayburt merkez köyleri. 34 kilise.

11. Bayburt: Teotig tarafından tespit edilen Bayburt ve köylerinde yer alan kiliseler. 23 kilise.

12. Urfa: Birecik, Siverek, Suruç, Hilvan, Harran, Bozova, Halfeti. 12 kilise.

13. Urfa: Teotig tarafından eklenen. 5 kilise

14. Harput (Elazığ): Harput Merkez köyleri, Karakoçan, Palu, Keban. 67 kilise.

15. Çüngüş (Diyarbakır): Çüngüş ilçe ve köyü. 2 kilise.

16. Zeytun (Maraş): Merkez mahalle, belde ve köyleri. 14 kilise.

17. Şebinkarahisar: ġebinkarihisar, Giresun ve Sivas’ın bir bölümüne ait merkez ve köyleri. 32 kilise.

18. Bitlis: Tatvan, Ahlat, Mutki, Hizan. 66 kilise.

19. Çemişkezek (Tunceli): ÇemiĢkezek’e bağlı köyler. 20 kilise.

20. Arganimadeni (Elazığ): Ergani, Siverek, Bulanık, Kahta. 10 kilise.

21. Eğin (Erzincan): Kemaliye, Ġliç köyleri. 17 kilise.

22. Eğin: Teotig tarafından eklenen kiliseler. 3 kilise.

23. Beyazıt (Ağrı): EleĢkirt, Doğubeyazıt, Diyadin, Patnos. 35 kilise.

24. Diyarbakır: Diyarbakır merkez ve köyleri. 11 kilise.

25. Kayseri: Kayseri merkez ve köyleri, Niğde, Aksaray, Bor, NevĢehir, Tomarza, Develi, Bünyan, Talas. 57 kilise.

26. Trabzon: Trabzon merkez ve köyleri. Of, Maçka, Sürmene, Akçaabat, Fatsa, Yorma, Araklı, Maçka ve köyleri. 89 kilise.

27. Samsun: Ordu kazası. 1 kilise.

28. Rize: Yolüstü köyü. 1 kilise.

29. Giresun: Tirebolu. 1 kilise.

30. Ordu: Karadüz, Ulubey. 3 kilise.

31. Gümüşhane: GümüĢhane merkez. 4 kilise.

32. Kemah (Erzincan): Kemah’a bağlı köyler. 14 kilise.

33. Tercan (Erzincan): Teotig tarafından Tercan’a bağlı köyler eki. 33 kilise.

34. Çarsancak (Tunceli): Merkeze bağlı köyler, Mazgirt, Pertek, Pülümür, Hozat. 93 kilise.

35. Arapgir (Malatya): Arapkir ve Kemaliye köyleri. 19 kilise.

36. Kiğı (Bingöl): Kıği köyleri. 58 kilise.

37. Yozgat: Merkez ve köyleri, Boğazlıyan, Sarıkaya, Çayıralan, Sorgun, ġefaatli köyleri. 51 kilise.

38. Palu (Elazığ): Palu merkez, Kovancılar, Karakoçan köyleri. 44 kilise.

39. Van: Merkez ve köyleri, Edremit, Gürpınar, Edremit, Özalp, ErciĢ, Timar, Muradiye, Tatvan, BaĢkale, GevaĢ, Bahçesaray, Çatak, 322 kilise.

40. Adana: Merkez ve köyleri, Yüreğir, Ceyhan, Tarsus, Silifke, Yumurtalık, Dörtyol, Ġskenderun. 25 kilise.

41. Ankara: Merkez, Haymana, Sincan. 5 kilise.

42. Antakya: Antakya merkez, Samandağı, 7 kilise.

43. Antep: Merkez, Nizip, Halfeti 4 kilise.

44. Bilecik (Bursa): Gölpazarı. 4 kilise.

45. Bingöl (Genç): Genç ve köyleri. 11 kilise.

46. Bitlis: Teotig tarafından tespit edilen kiliseler. 30 kilise.

47. Bolu: Düzce, Akyazı. 5 kilise.

48. Bursa: Bursa merkez, Orhangazi. 11 kilise.

49. Dersim: Hozat, Pertek. 28 kilise.

50. Silvan (Diyarbakır): Silvan ve köyleri. 34 kilise.

51. Beşiri (Diyarbakır): BeĢiri ve köyleri. 14 kilise.

52. Siverek: Siverek köyleri. 6 kilise.

53. Lice: Lice ve köyleri. 19 kilise.

54. Ergani: Ergani köyleri. 11 kilise.

55. Mardin: Mardin merkez ve köyleri. 3 kilise.

56. Edirne: Merkez ve köyleri. 4 kilise.

57. Artvin: Merkez ve köyleri. 11 kilise.

58. Samsun (Canik): Samsun merkez köyleri. 43 kilise.

59. Hoşap: HoĢap ve çevresi kiliseleri. 14 kilise.

60. İzmir: Ġzmir ilçeleri, Manisa, Turgutlu, Akhisar, Bergama, Nazilli, ÖdemiĢ. 23 kilise.

61. İzmit: Gebze, Kocaeli, Sakarya, Kandıra, Geyve, Karamürsel. 50 kilise.

 62. Armaş (Akmeşe): 2 kilise

63. Kastamonu: TaĢköprü, Boyabat, Ġnebolu. 7 kilise.

64. Konya: Merkez, Bor, Burdur, NevĢehir. 7 kilise.

65. Kütahya: Merkez, TavĢanlı. 7 kilise.

66. Muş: Merkez ve köyleri, Batman, Malazgirt, Bulanık, Varto, Hizan. 142 kilise.

67. Muş: Teotig tarafından eklenen MuĢ kiliseleri. 6 kilise.

68. Sivas: Merkez ve köyleri, Hafik, Zara, UlaĢ, Yıldızeli, Sarız, Bünyan)Ekrek, Gemerek. 110 kilise.

69. Amasya: Vezirköprü, Mecitözü, Merzifon, Havza, GümüĢhacıköy, Ladik. 15 kilise.

70. Divriği (Sivas): Divriği’ye bağlı köyler. 25 kilise.

71. Gürün (Sivas): Gürün’e bağlı köyler. 5 kilise.

72. Tokat: Merkez ve köylerinde. 32 kilise.

73. İstanbul: Trakya yakasında 36, Anadolu yakasında 8, toplam 44 kilise.

Devamı var

Agos, 785