Bagrevand

Bagrevand, Bagravand, Bagravan, Bagrevan (Bagavani olarak da anılan antik dini-siyasi merkez): Büyük Hayk’ın Ayrarat Eyaleti’nde, Aradzani Nehri’nin üst kısmını ve Bagrevand (Şarian) kolunun geniş vadilerini içine alan ilçe.

Kuzeybatıda Basen (Pasinler) ve Havnunik, kuzeyde Gabeğyank ve Çakatk, doğuda Kogovit, güneydoğuda Dzağkotn ilçelerine, güney ve güneybatıda Turuberan eyaletine sınırdaştı. Kuzeyde tabii bir sınır olarak Ermeni Parı Sıradağları, güneydoğuda ise Tzağkants Dağları, Bagrevand’ın kuzeybatı tarafında Sukavet (3424m), doğusunda Npat veya Npatakan zirvesi (2832m) yükselmektedir. Çevre dağlardan doğan sayısız akarsu Bagrevand (Alaşkert, Eleşgirt) Ovası’na akarak Aratzani’ye karışmaktadırlar. Bölge, ormanlardan yoksun ve meyve ağaçları azdır. Bagrevand, yaylaları ve hayvancılığıyla ün yapmıştı.

Npat Dağı’nın kuzey tarafında, antik Ermeni dini merkezi Bagavan’da, Navasard başlangıcında (11 ağustos), pagan Ermeniler, Nuh peygamber (Tufan) hatırasına büyük şenlikler yapmaktaydı. Hıristiyanlığın kabulünden (301) sonra Bagavan tapınağı Grigor Lusavoriç (aydınlatıcı Grigor) tarafından yıkılıp, yerine Aziz Hovhannes Manastırı ve Bagrevand’ın episkoposluk merkezi olan Yerakhoran Kilisesi inşa edilmiştir. V. yüzyılın ilk yarısına kadar Arşarunik ilçesi de Bagrevand episkoposluğuna tabi olmuştur. V. yüzyılın ilk yarısında Yeznik Koğbatsi (Koğb’lu Yeznik), onun akabinde ise Movses Khorenatsi (Khoren’li Movses) Bagrevand episkoposu olmuşlardır. Aziz Hovhannes Manastırı’nda 40 rahip ve 200 keşiş yaşamaktaydı, okula ve zengin bir kütüphaneye sahipti. XX. yüzyılın başlarına kadar manastır faal olmuştur.

Bagrevand’ın esas kalesi olan Vağarşakert (Alaşgirt), II. yüzyılda Ermeni kralı II. Vağarş tarafından kurulmuştur. III. Nerses Tayetsi (Tayk’lı) baş patrik (katolikos) Vağarşakert’te Aziz Astvatzatzin kilisesini kurmuş, bu kilise daha sonra bölgenin episkoposluğuna dönüşmüştür. Bagrevand’ın diğer büyük kale-şehri ise Zarehavan olmuştur. IV. yüzyılda Pagrevand’la ilgili, Ermeni ve Roma ordularının karargâhı olan Khun’dan bahs edilmektedir. Burada, Ermeni kralı Pap, Roma ordusu kumandanı Terentios tarafından ihanet sonucu öldürülmüştür. V. yüzyılda belirtilen Aramana, Blur, Ardzak, Berdkuk, Yeğegyak (Yeğegek), VI. yüzyılda ise Aştarak, Tirariç, Kırtni köylerinden bahsedilmektedir.

VIII. yüzyılda Bagrevand’ın Hazr köyünde Ermeni kralı Aşot Bagratuni, Grigor Bey Mamikonyan tarafından tutuklanıp gözlerine mil çekilmiştir. Bagrevand’ın Ukhtyats veya Ukhtots kasabasının yeri belirlenememiştir. Ermeni devletinin en erken dönemlerinden Arşakuni hanedanının çöküşüne (428) kadar Bagrevand, kraliyet hanedanının mülkü olmuştur. V.-VIII. yüzyılları arasında Kamsarakan, daha sonra ise işgalci Araplar’a karşı mücadele eden Mamikonyanlar’a kalmıştır. Muşeğ Mamikonyan 774 yılında Bakavan ve yakınlarda bulunan Aruç’ta 4000 kişilik Arap ordusunu yok etmiş, fakat 24 Nisan 775’te Ardzni muharebesinde yenilmiştir.

X.-XI. yüzyıllarında Bagrevand, Bagratuniler’e geçmiştir. X.-XV. yüzyılları arasında Bagrevand farklı işgalcilerin eline geçtikten sonra XVI. yüzyılda Osmanlı Sultanlığı tarafından zapt edilmiştir. Bagrevand, XVI.-XVIII. yüzyıllarında Erzurum Vilayetine geçmiş, XVIII. yüzyıl ortalarından itibaren Bayazet (Beyazıt) Paşalığı’na, 1866’da ise tekrar Erzurum Vilayetine dâhil olmuştur.

Zaman içinde belirgin sayıda Kürt ve Türk aşiretleri Bagrevand’a yerleşmeye başlamışlardır. 1828-1829 ve 1877-78 yıllarındaki Rus-Osmanlı savaşları esnasında Bagrevantlılar, Osmanlı baskılarından kurtulabilmek ümidiyle Rus ordularına destek olmuşlardır. Lâkin iki savaş sonunda da Rus yönetimi Bagrevand’ı Osmanlı’ya geri vermeye mecbur olmuştur. Bagrevand’da yerleşik Ermenilerin büyük kısmı Türk ve Kürtlerin intikamından korkarak Doğu Ermenistan’a göçerek Sevan havzasına ve Doğu Şirak bölgesine yerleşmişlerdir. Daha sonra Bagrevand’a Kürtler ve Türkler (Karakalpaklar ve Terekemeler) yerleşmişlerdir.

XX. yüzyıl başlarında Bagrevand’ın birkaç yüz köylerinden sadece Alaşkert (Eleşgirt, Toprakkale), Amat, Aşkale (Yaşkhali), Bazmaşen, Gülümbucak, Daşliçay, Yekhnitepe (Yahnitepe), Yeranos, Yeritsu güğ (Cacur, Keşişköy), Zetkan (Zeydikan), Ziro, Khaçitap, Khaçlu, Khastur, Kharsu Güğ (Karasu), Khıdır, Khoşyan, Karabek, Karabazar, Karakilise, Karısan, Kerker (Herher), Kızılkaya, Haci-Safar, Ğazlu Güğ, Çımırkan, Mazra, Mayrama, Mankasar, Mirantsi Güğ, Mirzacan, Molla-Süleyman, Yonclu, Navik (Navka Güğ), Şahnazar, Çağlu, Podi (Boti), Cucan (Çuçan), Seydo, Sotian, Tarapi, Uçkulise (Üçkilise), Kiçosan, Feran, Frank Yeritsu Güğ Ermenilerle meskûn olmuştur.

Yukarıda belirtilen köylerde yaşayan Ermeniler 1915–20 yılları arasında katledilmişler, katliamdan kurtulanlar ise Doğu Ermenistan’a sığınmışlardır. Günümüzde, Bagrevand bölgesi Ağrı İli sınırlarında bulunmaktadır.

Küçük Ermeni Ansiklopedisi, I. Cilt, Yerevan, 1990