Yekeğyats

Yekeğyats. Büyük Hayk’ın Yüksek Hayk Eyaleti’nde, Yeprat’ın (Fırat) yukarı kısmı bölgesinde, Yerzınka (Erzincan) Ovası’nda bulunan bölge. Kuzeyde Küçük Hayk, doğuda Dercan ve Mananaği bölgelerine, güneydoğuda Dördüncü Hayk’a, güneyde Muzur, batıda Daranaği bölgelerine sınırdaştı.

M.Ö. VIII. yüzyılda Urartu (Ararat), M.Ö. VI. yüzyılda ise Yervanduni Ermeni krallıkları bünyesinde bulunmuştur.

Strapon, Ptoleme ve Plinios, Yekeğyats ismini Akilisene (Yeprat ve Antitoroslar arasında) olarak anmaktadır. M.Ö. IV. yüzyılda Yekeğyats bölgesi Küçük Hayk’ın bünyesinde bulunmuş, M.Ö. II. yüzyılda Büyük Hayk krallığına bağlanmıştır.

Hıristiyanlık öncesi dönemde, Anahit (Yeriza) ve Nane (Til yerleşimi) tanrıçalarının mabetleriyle Ermenistan’ın dini merkezi olmuştur. Yekeğyats bölgesini, tanrıça Anahit’e ithafen, Anahtavan olarak da anılmıştır. Arşakuni hanedanlığı döneminde Aydınlatıcı I. Gregor’un sülalesine ait olmuş (Lusavoriç bölgesi), I. Sahak Partev’in ölümünden (439) sonra ise Mamikonyanlar’a geçmiştir.

Bölge VIII. yüzyılda Arapların, X. yüzyılda Bizans İmparatorluğu’nun (Mezopotamya ordugâhına bağlanmıştır), 1071 yılında Selçukluların, XIII. yüzyıl ortasından itibaren Tatar-Moğolların ve farklı Müslüman saldırganların, XVI. yüzyıl başında Safevi İran’ın, daha sonra da Türkiye’nin işgaline uğramıştır.

1555 Amasya Barış Antlaşması’yla Osmanlı yönetimi altına girmiş, idari açıdan Erzrum (Erzurum) Vilayeti’ne dâhil edilmiş, daha sonra ise Yerzınka Sancağı’nı oluşturmuştur.

 Hovhannes Yerzınkatsi, Hovhanes Hamemtsi gibi tanınmış bilim adamlarının ders verdiği, Sepuh Dağı’nın Avag ve Kapus manastırlarındaki okullar, XIV.-XV. yüzyıllarında Ermeni kültürünün tanınmış merkezleri olmuştur. XX. yüzyıl başında, Yerzınka Sancağı’nın Ermeni sakinleri bağcılık, tarım (buğday, arpa, pamuk ve keten), zanaatlar (özellikle bakırcılık ve dokumacılık) ve ticaretle uğraşmaktaydı. Bölge Ermenilerinin hemen tamamı 1915 soykırımında yok edilmiştir.

Küçük Ermeni Ansiklopedisi, 2. Cilt, Yerevan, 1995.