Erzincan (Yerznga – ԵՐԶՆԿԱ), Küçük Asya’da (Anadolu) Ermenilerin yoğunlukla yerleştikleri yerlerdendir ve Dersim’in kuzeyinde bulunur. Önceleri « Eriza » (Երիզա) ve «Erez» (Երեզ) olarak adlandırılmış, Erzincan hali ise «Eriznka » (Երիզնկայ) şeklinden türemiş olabilir. « -ga » (-կա) eki genellikle yer isimlerine eklenir, Aşodga (Աշոտկա), Borçga (Բորչկա) gibi …
Bdghomenos’un « Asya’nın Üçüncü Haritası » adlı eserinde (Ասիայի Երրորդ Քարտէզ) Arizis (Արիզիս) olarak görülmektedir. Buradaki « -is » takısı ise rumca yer isimleri kuruluşunda görülmektedir. Bu takıyı ermeni kökenli isimlere yani « Ariz » (Արիզ ) veya Aridj »’e (Առիճ) eklenmiş olabilir.
Günümüzdeki konumuyla, Batı ucunu, gene Ermenilerin büyük bir kırım ve tehcir gördükleri Kemaliye ilçesi ile uzaklığı 30 km dir, doğusunda ise Tercan ilçesi bulunur. Deniz yüzeyinden 1500 metre yükseklikte bulunan Abrenk Köyü (Harmankaya) Divriği ilçesine yakındır.
1960’de bir kısım köy adları «yenilenince» köyün üzerindeki büyük bir taş sembol olarak seçilerek Harmankaya adı verilmiştir; asıl sebebi ise Anadolu’daki diğer halk izlerinin silinmesi … Meşhur Istanbul-Bağdat güzergâhı buradan geçmekteydi.
Büyük Hayk XIV ‘ın diyarı olarak adlandırılan Tayk (Տայք) (eski adı Mamahatun) bölgesinde bulunmakta, Pontus Dağları ile Karadeniz’e bağlanmaktadır. Bölgenin islamlaştırma siyaseti ile Ermenilerin izleri ise gün geçtikce, sahipsizlenme nedeniyle, silinmektedir. Kalıntıları geniş bir araziye dağılan Abrank Manastırı (Vank’ı) bunlardan biridir. XIX yüzyılda Aziz Tavit (Սուրբ Տաւիտ) Manastırı olarak adlandırılmaktaydı.
Abrank Manastırı (Vank’ı) bunlardan biridir. Abrank Vank’ı, Erzincan’ın Doğu ucunda, Tercan (Դերջան) ilçesinde Üçpınar Köyü yakınında Harmankaya Köyü Vank dağının güneydoğusunda, çukurca bir alan içerisinde bulunmaktadır.
Surp Hovhannes kilisesi
Tepe üzerinde inşa edilen manastırın ana bölümü kalın ve heybetli duvarlarla çevrilmiş, kule ve siperlikten mahrumdur. Kuzey-batı ve batısında birer kapı vardır. Kuzeyindeki dış duvara yapışık bina ve belki de bir çeşme kalıntıları göze çarpmaktadır. Manastırın güney kısmında ise ana kilisesi olan Surp Hovhannes (Սուրբ Հովհաննէս – église de Saint John) bulunmaktadır.
Surp Hovhannes kilisesi dikdörtgen içerisine haç şeklinde inşa edilmiştir ; kubbesi dört kolon üzerine yerleştirilmiştir. Bu tasarım ermeni kiliselerinde XVII yüzyıl ortalarında görülmekte ve son dönem bizans kiliselerinden etkilenmiştir. Kilisenin tek girişi batısında bulunmaktadır. Kapı üzerindeki haçlı kitabedeki yazılardan birinde 1854 tarihi vardır. Bu kitabe 1990 yılları başında tahrib edilmiştir.
Kilisenin içi üç nefe bölünmüş, her biri abside ile bitmektedir, taşlar ise bir nevi alçı ile birleştirilmiştir. Zemin düzgün taş plakalarla örtülmüştür.
Kilisenin güney duvarına bitişik dikdörtgen, kubbeli bir tonoz vardır ; bu küçük bölüm çok iyi aydınlanmıştır. Amacı belli olmayan bu bölüm XIX yüzyıl ermeni kiliselerinde sıkca görülmektedir.
Surp Tavit Şapeli
Bu küçük şapel küçük bir tepe üzerinde bulunmaktadır. Bir tane nefi ve kubbesi olan şapel dikdörtgendir. Onarılan bu binanın iç duvarında yazılar ve heykeller vardır. Girişinde adı verilen David’in mezarı olduğu yazılıdır.
Şapelin doğusu tamamiyle harap olmuştur ; kuzey-batı köşesinde ise bir haçkar mezar taşı bulunmaktadır. Içte ve dışta bulunan haçkarlar buranın bir mezarlık olduğunu düşündürmektedir.
Kuruluş tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte, 1830’da yapılan Osmanlı Hükümeti tapularında “Abrenk Kariyesi” diye yazılmıştır. Otuzdört ermeni köyünden oluşmaktaydı. (1) Kilise ile birlikte bir şapel ve iki adet dikili taş bulunmaktadır.
Abrenk Kariyesi, 1878 yılında Mamürat-ül Aziz’e bağlıyken 30 Mayıs 1926 yılında Sivas’a , Elazığ’a ve daha sonra Malatya’ya bağlandıysa da 1938 yılında Erzincan’a bağlanmıştır.
Sözlü tarih
Tabii ki yerli halk Türk ve müslüman değildi.
Yaşlıların verdikleri bilgilere göre köyün mülkü Abraham adlı birine aitmiş ve sahip olduğu topraklara bağlantılı olarak Abrank, Abranits denilmiş. Ermenicede « -its » takısı « yeri » anlamına gelir, yani « Abrahamits » Abraham’ın yeri, mülkü. Büyük olasılıkla Abrahamits Abranits ve daha sonra da Abrank (=mal, mülk, saray) olarak kısaltılmış olmalıdır. Söylentilere göre Abraham’ın kışlık mekanı ise bugünkü Bağtepesi olarak adlandırılan yerdir, ve evlerin kalıntıları, yontulmuş taşlar kaybolmamış, hamam ahıra dönüştürülmüştür.
Yine uzun süre karakol olarak kullanılan, Hacıbeğ’e ait yukarı evin temellerinden kilise kalıntıları ve birçok taş kabartma Meryem Ana resimleri çıkartılmıştır. Bunların çoğu bilinçsiz kişilerce kırılmıs, define arayıcıları (գանձախույզներ) manastırın içinde kazılar yaparak vankın geleceğini tehlikeye sokmuşlardır. Oysa Ermeniler, Mısır Firavunları gibi ölülerini gömerken değerli eşyalar bırakmazlardı. Kilise taşları bir kısmı ev yapmında kullanılmış, çok azı da günümüze ulaşmıştır.
Mezar taşları, haçkarlar (խաչքարեր)
Abranits köyünde Ermenilerin en yüksek mezartaşları (խաչքարեր) bulunmaktadır; ermeni taş oymacığının önemli örneklerini vermektedirler.
Surp David şapelinin yakınında yüksekliği altı metreyi aşan, görkemli iki haçkar bulunmaktadır ; Erzincan-Erzurum karayolunda, 8 km mesafeden görünülmektedir. Üzerlerindeki yazılarda 1191 ve 1194 tarihleri okunmaktadır. 1970 senelerine kadar yanlarında dikili duran bir üçüncü haçkar, daha küçük, devrilmiştir. Yine yakınlarında bir kayaya oyulmuş bir haçkar yuvası, muhtemelen bir dördüncü haçkarın varlığını göstermektedir.
Haçkarın etrafındaki şerit üzerindeki çeşitli yazıları çerçevelemektedir. En altta kubbeli üç haç bulunmaktadır. Onların üstünde ermenice bir kitabe vardır. Daha yukarıda ise iç içe geçmiş motifler dikilitaşı kuvvetlendirmek için tasarlanmıştır, Golgotha tepesini tasvir ettiği söylenir. Üzerinde bulunan iki haç tekrar Gogotha’yı tasvir etmektedir. Ortasında bir disk üzerinde altı köşeli bir yıldız vo onu takip eden sapın, hayat ağacı olarak verimliliği tasvir ettiği söylenmektedir.
Onun hemen üzerinde, iki kolu yonca ile biten büyük bir hacker bulunmaktadır. Üzerinde ise bağ tasvirleri vardır. En üstünde ise ortada bir taht üzerinde oturan kişi takdis eder vaziyettedir (Isa gibi) sağ elinde ise bir kitap tutmaktadır.
Yanındaki ikinci haçkar ise aynı şekilde temsil edilmekle birlikte üzerinde müslüman mezar taşları gibi başlık bulunmaktadır. Üzerinde arapca yazılar göze çarpmaktadır.
Kalıntılar
Köyün ilk yerleşim biriminde evlerden evlere geçişte kullanılan gizli tünellerin ucu Kayadibi’ne çıkarmış; düşman baskınlarından korunmak için güvenlik amacıyla tasarlanmış.
Köy çevresinde bulunan kilise kalıntılarının en ünlüsü Kızılca Kilise‘dir. Ermenice Gâmurhaç Kilise (Kırmızı Kilise) olarak adlandırılan bu kilisenin kalıntıları bugün, Babapayı denen yerde, bir tepenin üstünde durmaktadır. Gamurhaç büyük bir ihtimalle « Garmurak » (Կարմուրակ)’tan gelmiş olmalı ve « kıpkırmızı » anlamına gelmektedir.
Tekrar söylentilere inanılırsa , bundan uzun yıllar önce bu yerleşim biriminde, ermeni Kızılca Kilise’si, diğer yedi kiliselerin idari ve dini merkezi imiş. Yani Abrenk Köyü’nde, Bağtepesi’nde, Navrel Köyü’nde, Sosek’de, Hayatlarda, Menendürük’de ve Senikler’de bulunan kiliselerin hepsi Gamurhaç Kilisesi’ne bağlıymışlar. Bu kilisenin de bağlı bulunduğu üst düzeydeki kilise ise Zımara şehrinde bulunuyormuş.
M.Ö. kökenleri Urartu ve Nayiri’lere dayanan Ermenilerin hükümdarı Hayk’ın memleketi olan Sıvas-Erzincan güzergâhı üzerinde bulunan Zımara (bugün Altıntaş Köyü), günümüzde Iliç ilçesinde bulunmakla beraber Ermeni yoktur. Krımdan (1915) kurtulan Ermeniler ya sürülmüş ya da Ruslarla beraberaber Kafkasya’ya göçmüşlerdir (1917). Sebepi ise ağır vergiler altında ezildiklerinden eşitlik,adalet istemeleridir. (2) Şimdi Kürtler yaşamaktadır.
Kaynaklar
İsmail SOMUNCU’nun “Fırat’ın Beri Yanı”
Armtown.com
Armadu.am
Virtual Ani
Erzincan.bel.tr
Harmankayaköyü.com
1 – Virtual Ani
2 – Yves Ternon’nun “Les Armeniens Histoire d’un Genocide” (1875 Yozgat dogumlu Ermeni din adami Jean Nalbandian’nin 1958 yilinda yayinlanmis kitabinda, Erzincan ile ilgili bilgiler dogrulaniyor)
Fotograflar :
Levon R.
Virtual Ani
Zümrüd ü Anka
Ismail Somuncu
Çetin Aslan
Erzincan.bel.tr
Tercan.gov.tr
Img.turkmedya.tv
Imegaservice.com
http://team-aow.discuforum.info/t3356-Erzincan-Abrank-Vank-Ermeni-Manast-r.htm
Leave a Reply