Ermeni Yüksek Platosu: Ermeni ulusunun şekillendiği ve tarihi gidişatını sürdürdüğü bölge Ermenistan (Hayk) olarak anılmıştır. Komşu ülkeler tarafından Armenia, Somkheti vb. isimlerle de anılmıştır.
Ermeni Yüksek Platosu sayısız dağ silsileleri ve yaylalarıyla tanınmıştır. Bu bölge, Küçük Asya ve İran Yüksek Platoları arasında bulunmaktadır. Ermeni Yüksek Platosu ortalama olarak deniz seviyesinden 1500–1800 m yüksekte bulunduğundan, komşu Küçük Asya ve İran Yüksek Platolarından daha yüksek konumludur.
Civar ülkelere nazaran yüksek konumundan dolayı Ermeni Yüksek Platosu “Dağ adası” olarak da anılmıştır. Bölge, kuzeybatıdan Pontus, kuzeyden Küçük Kafkasya, güneyden Ermeni Torosları ile çevrelenmektedir. Ermenistan’ın doğu sınırları Urmiya Gölü’ne kadar uzanmaktaydı. Bu tabii sınırlar içinde yer bulan bölge eskiden Ortaülke olarak da anılmaktaydı.
Ermenistan Yüksek Platosu’nun orta kısmında, doğu-batı ekseninde Ermeni Barı sıradağları yer almaktadır. Bu sıradağlar bölgeyi kuzey ve güney olmak üzere iki kısma ayırmaktadır. Ermeni Barı, doğuda Masis (Büyük Ararat, Büyük Ağrı) dağından başlamaktadır. Masis Dağı’nın yüksekliği 5165 metredir. Masis Dağı, güzel ve yüce görünümüyle, sayısız hikâyelere ve ananelere konu olmuştur.
Aragadz Dağı (Alagyaz, Elagöz) kuzeyden Ararat Ovası’nı sınırlamaktadır. Aragadz’ın yamaçlarında zengin su kaynakları ve bitki örtüsü bulunmaktadır. Bölge çok eski zamanlardan beri tarım ve hayvancılık merkezi olmuştur. Masis ve Aragadz Dağları arasında, Aras (Yeraskh) Nehri’nin orta bölümünde, Ararat Ovası yayılır. Bu ova, Ermeni Platosu’nun en geniş ve verimli ovalarından biridir. Ermenistan’ın antik başkentlerinden Armavir, Yervandaşat, Artaşat, Vagharşapat ve Dvin bu ovada kurulmuşlardır. Ermenistan Cumhuriyeti’nin başşehri Yerevan da burada bulunmaktadır.
Nehirler ve göller: Yüksek coğrafi konumundan dolayı Ermeni Platosu, Ön Asya’nın büyük nehirlerinin çıkış noktasıdır. Yeprat (Fırat), Tigris (Dicle), Çorokh (Çoruh), Araks (Aras) ve Kur nehirleri Ermeni Platosu’ndan doğmaktadırlar.
Yeprat (Fırat) Nehri, Arevmtyan Yeprat (Batı Fırat) ve Arevelyan Yeprat (Aradzani, Doğu Fırat) olarak iki koldan meydana gelmektedir. Ermeni Platosu’ndan çıkarak Mezopotamya’dan geçmekte, Tigris’le (Dicle) karışarak İran Körfezi’ne dökülmektedir.
Tigris (Dicle) Nehri de batı ve doğu olmak üzere iki koldan meydana gelmektedir.
Çorokh (Çoruh) Nehri, Bartsr (Yüksek) Hayk Bölgesi’nden doğup Karadeniz’e dökülmektedir.
Araks (Yeraskh, Aras) nehrinin çıkış noktası, Bürakn (Bingöl) Dağları’dır. Bu nehir Akhuryan, Kasakh, Hrazdan Nehirleri’ni ve daha başka nehir kollarını içine alarak Kur Nehri’ne karıştıktan sonra Hazar Denizi’ne akmaktadır. Ararat Ovası, Araks (Aras) Nehri ve kollarından beslenerek hayat bulmaktadır. Araks (Yeraskh, Aras) tüm uzunluğu boyunca Ermenistan’ı kateden tek nehirdir. Ermeni halkı bu nehri büyük bir sevgiyle “Mayr Araks (Ana Aras)” olarak adlandırmaktadır.
Ermeni Platosu, küçüklü-büyüklü göllerle de zengindir. Sevan Gölü (eski isimleriyle Geğam Gölü, Geğarkunik Gölü) dünyanın yüksek- büyük göllerindendir. Sevan Gölü tatlı suya sahiptir ve balığı boldur (İşkhan, Karmrakhayt, Geğarkuni). Gölün tek adası su seviyesinin düşmesi sonucunda yarımadaya dönüşmüştür. Yaklaşık 30 nehir ve dere Sevan Gölü’ne, Hrazdan Nehri ise gölden dışarı akmaktadır. Van Gölü (eski ismiyle Bznunyats Denizi) daha büyüktür ve sodalı sularında sadece Tarekh (inci kefali) yetişmektedir. Van Gölü’nde 4 ada bulunmaktadır. Bunlardan en tanınmışı Akhtamar Adası’dır. Ermeni Yüksek Platosu ve İran Yaylası arasında Kaputan veya Urmiya Gölü bulunur. Suyu tuzlu olduğundan dolayı bu gölde balık ve bitki yetişmez. Ermeni Yüksek Platosu’nda, bu üç büyük göllerden başka çok sayıda küçük tatlı su gölleri bulunmaktadır.
İdari bölünüm: Tarihi Ermenistan bölgesinde daha M.Ö. IV. yüzyılda iki idari-siyasi oluşum ortaya çıkmıştır. Bunlar, Batı Fırat’la birbirinden ayrılan Büyük Hayk ve Küçük Hayk bölgeleridir. Büyük Hayk, 15 vilayete veya “ülkeye” ayrılmıştı. Ayrarat, Gugark, Utik, Artsakh, Sünik, Paytakaran, Parskahayk, Vaspurakan, Mok, Aghdznik, Turuberan, Dzopk, Bardzr (Yüksek) Hayk ve Tayk. Bu vilayetler de kendi içlerinde ilçelere bölünmüşlerdi. Büyük Hayk’ın yüzölçümü 300 bin km2 idi. Küçük Hayk, Fırat Nehri’nin batısında yayılmış ve yaklaşık 80 bin km2 alan kaplamaktaydı.
Doğuyu batıya bağlayan, Eski Dünya’nın en önemli ticari ve stratejik yollarından ikisi Ermeni Yüksek Platosu’ndan geçmekteydi.
Mezopotamya’yı Kuzey Kafkasya’ya bağlayan yollar da Ermenistan’dan geçmekteydi.
Ermenistan’a komşu ülkeler birbirleriyle sık-sık kanlı savaşlara tutuşmuşlar ve bu savaşların sahnelendiği mekân genellikle, yolların kesiştiği kavşakta bulunan Ermenistan olmuştur.
Bugünkü Ermenistan Cumhuriyeti, Büyük Hayk’ın Ayrarat, Sünik ve Gugark bölgelerini ihtiva etmektedir ve yüzölçümü Büyük Hayk’ın 1/10’u, yani 30 bin km2’dir. Artsakh Cumhuriyeti (Dağlık Karabağ Cumhuriyeti) ise Artsakh, Utik ve Sünik vilayetlerinin bir bölümü üzerinde kurulmuştur.
Ermeni Yüksek Platosu, günümüz Ermenistan’ı, doğu Türkiye, batı İran, Gürcistan’ın güneyindeki Samtskhe-Cavakhk bölgesi, Azerbeycan bünyesinde bulunan ve Kur Nehri’ne kadar olan bölgeler, Hazar Denizi kıyısındaki Paytakaran bölgesi ve Nakhiçevan bölgesinden meydana gelmektedir.
