Büyük Hayk’ın birinci vilayeti olan Yüksek Hayk dokuz ilçeden meydana gelmişti. Daranaği, Ağivn, Muzur, Yekeğyats, Mananaği, Dercan, Sper, Şağagom ve Karin.
Yüksek Hayk vilayeti, kaplamış olduğu alan itibarıyla günümüz Erzurum Vilayeti’nin büyük kısmına denk gelmektedir. Geniş yaylalar ve ovalara sahipti. Kışın şiddetli soğuklar hüküm sürmekte ve çok kar yağmaktadır. Başlıca nehri Fırat olup, Yüksek Hayk sınırları dâhilinde birçok nehir Fırat’a dökülmektedir. Yüksek Hayk, soğuk pınarları, altın ve bakır madenleri, tuz ve taş kömürü ocakları, petrol ve demiriyle meşhurdu.
M.Ö. II. binyılda Yüksek Hayk’ın batı kısımları Hitit Devleti’nin sınırları içinde bulunmaktaydı. M.Ö. XV. yüzyıldan itibaren Yüksek Hayk ve Dayk bölgesinin bir bölümü Küçük Asyayla birlikte Hayassa-Aza Ermeni ırk birliğinin bölgesini teşkil etmekteydi.
M.Ö.189 yılında Yüksek Hayk, Ermeni Artaşesyan Kırallığı’na dâhil olmuştu. Bölge, pagan inanışıyla ilgili dini merkezleriyle ünlüydü. Vilayetin, Yekeğik ilçesinin Yeriza yerleşkesinde tanrıça Anahit’in tapınağı bulunmaktaydı. Aynı ilçenin Til yerleşkesinde ise bereket tanrıçası Nane’nin tapınağı vardı. Büyük Hayk’ın batı sınırlarında bulunmasından dolayı Yüksek Hayk bölgesi eski zamanlardan beri yabancı devletlerin saldırısına uğramıştır.
62 yılında Yüksek Hayk, Ermeni Arşakuni Krallığı’na dâhil edilmiştir. Tarihçi Pavstos Büzand’ın belirttiğine göre Ermeni Arşakuni kralları Yüksek Hayk’ın Ani kalesinde gömülmüşlerdir. 301 yılından itibaren Yüksek Hayk’ın Yekeğyats ilçesinin büyük bir kısmı Aydınlatıcı Grigor‘un sülalesinin varlığı olmuştur. Büyük Hayk’ın 387 yılındaki bölünmesinin sonucunda Yüksek Hayk, en üst yöneticisinin imparator tarafından tayin edilen bir kont olduğu Roma Ermenistan’ının temel bölümlerinden biri durumuna gelmiştir. Vilayet, bir dizi yönetim birimlerine ayrılmıştı.
Yüksek Hayk’ın idari şekli, Bizans imparatoru I. Yustinyanos tarafından gerçekleştirilen reformlar sonucunda değişime uğramıştır. Ermeni yöneticiler kaldırılıp 380 yılından itibaren Yüksek Hayk bölgesinde adım-adım Bizans etkisi çoğalmıştır.
VII. yüzyılın ilk yarısında Yüksek Hayk, Pers-Bizans savaşlarına sahne olmuş ve aynı yüzyıl ortalarından itibaren Arap saldırılarına mazur kalmıştır. Bu zamandan itibaren bölge, Bizans ve Arap dünyası arasında meydana gelen kanlı savaşların alanı durumuna gelmiştir.
885 yılında Yüksek Hayk bölgesi Ermeni Pakraduni krallığının bünyesine dâhil olmuş, sadece Karin halifelik sınırlarının ordugâhı olarak kalmaya devam etmiştir. 1314 yılında tüm Yüksek Hayk bölgesi ağır vergilere maruz kaldığından dolayı kiliseler kapanmış, nüfusun bir bölümü din değiştirmiş, bir kısmı ise öz çocuklarını satmaya mecbur kalmış veya farklı yönlere kaçmışlardır.
1394 yılında Lenk-Timur’un orduları Yüksek Hayk Vilayeti’ni işgal ederek bölge halkının başına yeni felaketler getirmişlerdir. 1514 yılında vilayet Osmanlı İmparatorluğu tarafından işgal edilmiş ve akabinde 1555 ile 1639 Türk-Pers anltlaşmaları sonucunda Yüksek Hayk bölgesi nihai olarak Osmanlı İmparatorluğu’na dâhil edilerek Erzurum Paşalığı’na eklenmiştir.
