Ermenistan’ın küçük doğu kısmı ve orada şekillenen krallığın Büyük Hayk’la olan isim farklılığı.
Küçük Hayk, Ermeni ulusunun şekillendiği en eski bölgelerden biri olmuştur. Küçük Hayk’ın doğu bölgeleri M.Ö. IX-VI. yüzyıllarda Urartu’ya bağlanmıştır. M.Ö. VI. yüzyılda Küçük Hayk, Ermeni Yervanduni Krallığı’na dâhil olmuş, M.Ö. VI. yüzyılın sonundan itibaren Akemenik İran’ın egemenliğine geçmiştir. Büyük İskender’in akınları esnasında Küçük Hayk’ın yöneticisi Mitraustes, Gavgamela Meydan Muharabesi’ne katılmış ve Akemenik Devleti’nin yıkılışından sonra kendisini bağımsız kral ilan etmiştir.
322 yılında Neoptolemayos, Küçük Hayk’ı Yunan-Makedon devletine bağlamak istemişse de başarılı olamamıştır. M.Ö. III. yüzyıl sonunda Selevkoslar, Küçük Hayk Krallığı’nı ele geçirip ayrı bir satraplık (vasallık) kurar ve başına Selevkos kralı ve Ermeni asılzadesi Antiokos III’ün kızkardeşinin oğlu Mihrdat’ı getirirler. M.Ö.190 yılında Antiokos III’ün Magnesia savaşında Roma tarafından yenilgiye uğraması sonucunda Küçük Hayk tekrar bağımsızlığını kazanmışsa da, kısa bir süre sonra Pontus krallığına tabi olmuştur. M.Ö.183 yılında Pontus kralı Parnak ve Küçük Hayk’ın yöneticisi Mihrdat Galatia ve Kapatokya’ya saldırmışlar, fakat yenilerek elverişsiz şartlar altında barış imzalamak zorunda kalmışlardır. Büyük Hayk’ın kralı I. Artaşes, Küçük Hayk’ı tekrar ülkesine katmayı planlayarak onun siyasi bağımsızlığa erişmesine ve sınırlarını genişletmesine yardımcı olmuştur. M.Ö. II yüzyılda Küçük Hayk’ın son kralı Antipatros, Pontus’tan kaçan VI. Mihrdat Yevpator’u evlat edinerek krallığını kendisine miras bırakmıştır.
M.Ö.73–71 yıllarında, Üçüncü Mihrdat Savaşı esnasında Roma’lı ordu komutanı Lukullus’un orduları Küçük Hayk’ı işgal edip yakıp-yıkmışlardır. M.Ö.68’de VI. Mihrdat, ülkesini Ermenistan ordularının yardımı sayesinde tekrar kurtarmıştır. Lâkin M.Ö.66’da ülke, Pontus Krallığı’yla birlikte Roma’ya bağlanmıştır. Küçük Hayk, 72 yılına kadar belirli aralıklarla Roma’ya bağlı bir krallık olarak var olmuştur. 37 yılında Küçük Hayk kralı Kotis’in Büyük Hayk’ı elde etmesiyle Ermenistan’ın iki bölümleri tekrar birleşmişlerdir.
72 yılında imparator Vespasianos tarafından Küçük Hayk krallığı bir Roma eyaletine dönüştürülerek Kapadokya’ya dâhil edilmiştir. III. yüzyılda Küçük Hayk Kapadokya’dan ayrılarak ayrı bir eyalet haline gelmiştir.
Askeri açıdan Küçük Hayk, Ermenistan yöneticisine tabi olmuştur. Küçük Hayk’ın toprakları Roma tarafından Ermeni Arşakuni hanedanlığına verilmiştir. VII. yüzyılda Küçük Hayk, Araplar tarafından istila edilmiştir. Araplar ve Bizans arasında süregelen çatışmalar sonucunda Küçük Hayk’ın şehirleri yıkıma uğramış ve çok sayıda Ermeni katledilmiş veya esir olarak sürülmüştür.
XI. yüzyılın ikinci yarısında Türk-Tatar işgalciler, XV. yüzyılın ilk yarısından itibaren ise Osmanlı Sultanlığı Küçük Hayk’ı zapt etmişlerdir. 1915 soykırımı esnasında Türkler, Küçük Hayk’ın Ermeni nüfusunu yok etmişlerdir.
