Artsakh (Ardzakh, Artsakhamayr). Büyük Hayk’ın onuncu vilayetidir. Küçük Kafkasya’nın doğusu ve Ermeni Dağlık Bölgesi’nin kuzeydoğusunda bulunmaktaydı. Günümüz Dağlık Karabağ Cumhuriyeti’ni -kurtarılmış çevre bölgeleri de dâhil olmak üzere- ve İcevan Bölgesi’ne kadar yayılmaktaydı. Kuzeydoğudan ve doğudan Utik bölgesine, batıda Ağavni Nehriyle Sünik bölgesine sınırdaştır. Artsakh’ın sınırları kuzeybatı yönünde Sevan Gölü’nün doğu kıyısı boyunca, güneyde Yeraskh Nehri vadisinden Suhum ovasına kadar –ovanın batı kısmını içine alarak- uzanmaktaydı. Başkenti, yönetim merkezi olan Sodk veya Dzavdek, Aranşahik Hanedanlığı döneminde ise Dütakan yerleşkesi olmuştur. Diğer önemli kale-şehirleri Dzar, Parisos ve Tigranakert olmuştur. Kapladığı alan 11.528 km2 idi. Vilayetin 12 ilçesi vardı: Vaykunik, Müs (diğer) Haband, Berdadzor, Mets (büyük) Kvenk, Mets (büyük) Arank, Harçlank, Mukhank, Piank, Parzkank, Sisakan Vostan, Kusti Parnes, Koğt.
Tarihi bilgiler
Tarihi belgelere göre Artsakh, M.Ö.189 yılında ilan edilen Ermeni Krallığı bünyesine, bu krallığın 15 vilayetinden biri olarak dâhil edilmiştir. Artsakh vilayetinin 12 ilçesi bulunmaktaydı ve M.S. IV. yüzyılın sonlarına kadar Ermenistan’a bağlı kalmıştır.
387 yılında Ermeni Arşaguni Hanedanı’nın çöküşünden sonra Bizans ve Pers Devleti, Ermenistan’ı aralarında bölüşerek stratejik öneme haiz uç bölgeleri ondan ayırmışlardır. Artsakh, Utik vilayetiyle birlikte Kur Nehri’nin sol kıyısında bulunan Alan Devleti’ne bağlanmış, fakat özgün Ermeni kültürünü ve etnik hüviyetini korumuştur. V. yüzyılda, Ermeni harflerinin tekrar hayat bulmasından sonra ilk Ermeni okulu Mesrop Maştots tarafından Artsakh’ın Amaras yerleşkesinde açılmıştır. Artsakh, en önemli kültürel yükselişini, Artsakh’ta çok sayıda kilise ve okul açmış olan Ermenistan kralı III. Vaçakan Barepaşt’ın (imanlı) (487–510) yönetim süresinde yaşamıştır. 7. yüzyıldan 9. yüzyılın başına kadar Artsakh, Arap Halifeliği yönetimi altında bulunmuştur. Bu süre sonunda bölge Ermeni isyancılar ve Araplar arasında süregelen savaşlara sahne olmuştur. Başkaldıranlardan biri olan, Aranşahik soyundan Sahl Smbatyan, 821 yılında Khaçen kalesinde Khaçen hanedanlığının temellerini atmıştır. Bu sülale 1000 yılında Artsakh Krallığı’nı kurmuş ve Ermeni Bagratuni Kırallığı’nın yıkılışından sonra Doğu Ermenistan’ın ayakta kalan tek bağımsız devleti olmuştur. Selçuklu hakimiyetinden kurtulan diğer Ermeni bölgeleri gibi, Artsakh da 13. yüzyıl başlarında, Ermeni kralı I. Calal (1214–1266) döneminde kültürel ve ekonomik yükseliş yaşamıştır.
İlerde, Artsakh tarihinde önemli bir rol oynayacak ve Dağlık Artsakh’ın yöneticilerinin birliğinin sembolü haline gelecek olan Gandzasar manastırı da kral I. Calal tarafından kurulmuştur.
Artsakh’ın verimli vilayeti 1387 yılında Lenk-Timur’un yıkıcı akınlarına maruz kalmış, XV. yüzyılın sonlarında Türkmenlerin, 1555 yılından sonra da Safevi İran’ın hâkimiyetine girmiştir. Tüm bunlara rağmen Artsakh, son zamanlara kadar etnik çehresini koruyabilmiş ve XV. yüzyıldan itibaren “Melik” unvanına sahip olan Khaçen prensleri tarafından yönetilmiştir. Bu tarihi dönemde Artsakh, Gülistan, Craberd, Khaçen, Varanda ve Dizak olmak üzere, beş melikliklere ayrılmıştı. Artsakh, asırlık Türk-Pers yönetimi sonunda özerkliğini koruyup uluslar arası tanınan bağımsız bir statüye sahip tek Ermeni bölgesiydi.
1805 yılında Artsakh, Çarlık Rusyası’na bağlanmış ve bu durum 1813 Gülistan antlaşmasıyla tasdik edilmiştir. 2 Haziran 1799’da çar I. Pavel’in fermanıyla Rusya, Artsakh meliklerinin bağımsızlığını resmen tanımış olmasına rağmen, aynı bu meliklerin yardımı sayesinde Artsakh’ı ele geçirdikten sonra Ruslar meliklerin hâkimiyeti üzerine baskı uygulayarak Khaçen hanedanının 1000 yıllık yönetimine son vermişlerdir.
İsmi
Halk söylencelerine istinaden “Artsakh” ismi, “Aran ormanı” anlamına gelmektedir. Ananeye göre Aran Sisakyan, Ermenistan kralı Vağarşak tarafından, merkezi Artsakh olmak üzere, Büyük Hayk’ın kuzeydoğu vilayetlerinin yöneticisi olarak atanmıştı. Aranşahikler’in ve onların devamı olan ortaçağ Artsakh prensleri ile daha sonraki dönemlerdeki Karabağ meliklerinin atası sayılan Aran, Ermenilerin atası Hayk’ın, Aramanyak’ın, Aramayis’in, Ara Gağetsik’in, Skayorti’nin, I. Yervant Sakavakyats’ın (kanaatkâr) ve Tigran Haykazyan’ın sülalesine ait olduğundan dolayı Artsakh prensleri, ortaçağ tarihçileri tarafından “Haygazunlar” (Hayg sülalesi) olarak anılmışlardır.
