Turuberan veya Tavruberan (Koğmn Taravna -Taravn tarafları-, Tarono aşkharh –Taron ülkesi-, Tavro beran -Tavr ağzı-), Büyük Hayk’ın dördüncü vilayetidir. Batıdan Dzopk ve Bardzr (yüksek) Hayk, kuzeyden Ayrarat, doğudan Vaspurakan, güneyden Mok ve Ağdznik vilayetlerine sınırdaştı.
Turuberan’ın tabii sınırları batıda Bürakn-Mndzur (Bingöl-Munzur) dağ silsilesinin doğu bölümünden başlayarak güneye uzanan Serok Dağları, kuzeyde Ermeni Barı ve Şarian sıradağları, doğuda Van Gölü ile Berkri ve Patnots nehirlerini ayıran dağlar, güneyde Ermeni Torosları’dır. Aratsani’nin (Murat Çay) yukarı ve orta, Araks’ın (Aras) ise yukarı havzasını içine almaktadır (yaklaşık 25 bin km2).
Turuberen’ın yüzey yapısının çeşitli olmasına rağmen genellikle ovalıktır. Vilayetin merkezi kısmında uzanan sıradağlar ve tepeler zinciri alçaktır ve genel düz yüzeyi pek fazla bozmamaktadır. Turuberan bölgesinden akan Aratsani (Murat Çay) Nehri ve çok sayıda dereler yer-yer (Muş-Hınıs-Malazgirt) bataklıklar oluşturmuşlardır.
Vilayetin bereketli ovaları vardır (Dutağ –Tutak-, Manazkert –Malazgirt-, Bulanığ –Bulanık-, Muş, Khnus –Hınıs-, Tuaratsatap). Turuberan Vilayeti’ne dâhil olan volkanik Bürakn –Bingöl- platosu soğuk pınarları ve verimli otlaklarıyla meşhurdur. Bazı bölgeler haricinde (Bürakn –Bingöl-, Tuaratsatap vs.) sert kara iklimi hüküm sürmektedir. Alçak kesimlerde dikenli bitkiler, yüksek yerlerde ise alp faunası yaygındır.
Turuberan’da petrol, demir, kurşun, altın, tuz vs. yatakları bulunmaktadır.
Tavruberan veya Turuberan bölgesi Ermeni halkının şekillendiği en önemli merkezlerden biridir. “Aşkharatsuyts”un (coğrafya kitabı) titiz açıklamaları sayesinde coğrafi ayrıntılı tasfiri günümüze ulaşmış olan Büyük Hayk’ın şanslı bölgelerinden biridir.
Turuberan, idari olarak 16 ilçeye ayrılmıştı: Khuyt, Aspakunik veya Aspakunyats Dzor (Aspakuni vadisi), Taravn veya Taron (Muş), Arşamunik, Mardaği, Dasnavork veya Dastanavork veya Dastaravork, Tuaratsatap, Dalar, Hark, Varajnunik, Bznunik, Yerevark, Ağiovit, Apahunik, Kori, Khorkhorunik.
Turuberan, Slevkos egemenliğinin son döneminde Büyük Hayk’a dahil olmuş, daha sonra ise Büyük Hayk Krallığı’nın merkezi vilayetlerinden biri olmuştur. “Kral yolu”, Truberan’ın Taron, Hark ve Apahunik ilçelerinden geçmekteydi. Daha sonraları ise, Turuberan’dan da geçen Karin/Teodosupolis (Erzurum)-Manazkert (Malazgirt)-Khlat (Ahlat)-Bağeş/Bitlis-Mdzbin ile Artaşat-Manazkert (Malazgirt)-Tigranakert (Silvan) yolları önemli ticaret yollardandı. En büyük şehirleri Manazkert (Malazgirt), Arçeş (Erciş), Ardzken, Khlat (Ahlat), Muş, Khnus (Hınıs) vs.dir.
Turuberan’ın değişik ilçelerinde yönetimde bulunan sülalelerden başlıcaları Slkuniler, Mamikonyanlar, Mandakuniler, Apahuniler, Dzünakanlar, Bznuniler, Gnuniler, Khorkhoruniler’dir. Ermenistan’ın ilk bölünmesi esnasında (387) Turuberan, Sasani İranı’na geçmiştir, 591’deki yeniden bölünmesi sonucunda ise Bizans İmparatorluğu etkisi altına girmiştir. Bizans imparatoru Mavrikios (582–602) tarafından gerçekleştirilen idari deşiklikler sonucu ortaya çıkan “Nerksaguyn Hayk” (Armenia inferior, Ayrarat), Dördüncü Hayk ve Ağdznik (Mesopotamia) arasında bulunan Turuberan bölgesi “Büyük Hayk” olarak adlandırılmıştır.
VII. yüzyılda Arap işgalciler bölgeye akınlar düzenlemiştir. VIII.-IX. yüzyıllarda bazı Arap aşiretleri Turuberan bölgesine yerleşmiş, Ağbianos hanedanının yönetimine son verilmiş, Hark, Bznunik, Khlat (Ahlat) ve Manazkert (Malazgirt) Arap emirlerinin merkezi olmuştur. Apahuni sülalesi ortadan kaldırılmış, Gnuniler ise Tayk bölgesine geçmişlerdir.
Başlangıçta Manazkert (Malazgirt) şehri ve çevresini ele geçiren Arap Kayzik Emirliği, zamanla yayılıp X. yüzyılda Tsağkants Dağları’nın batı eteklerinden Haştyank’ın (Çapağcur) batı sınırına, Karin-Teodosupolis (Erzurum) civarından Taron’un (Muş) kuzey sınırına kadar genişlemişlerdir. IX. yüzyılda Turuberan, siyasi-idari açıdan üç bölüme ayrılmıştı: Taron beyliği (Bagratuni Ermeni krallarının mülkü), Kayzik Emirliği (Bagraduni krallarına tabi) ve Khut (Sasun beyliği içinde). Bizans İmparatorluğu, X. yüzyılın ikinci yarısında Khut haricinde tüm Turuberan’ı ele geçirmişti.
1064 yılında Turuberan bölgesi Selçuklular tarafından işgal edilir ve XIII. yüzyıla kadar Selçuklu Şah-i Armenler Sultanlığı egemenliğinde kalır. XIII. yüzyıl başında, Zakaryanlar komutasındaki Ermeni-Gürcü müttefik orduları tarafından Turuberan’ın kuzey ilçeleri ve Manazkert (Malazgirt), Arçeş (Erciş) kurtarılır. XIII.-XIV. yüzyıllarında Turuberan, Tatar-Moğol ve Türkî talancı aşiretlerinin saldırısına uğrar.
1555 ve 1639’da yapılan Türk-İran antlaşmaları sonucunda Turuberan, Osmanlı Sultanlığı tarafından işgal edilir. XV.-XVI. Yüzyıllarda süren Osmanlı-Pers savaşları süresince Turuberan sayısız kereler talan edilir, yıkıma uğrar ve ıssızlaşır. Tüm bunlara rağmen 1914–18 yıllarına kadar Turuberan bölgesinin sakinleri büyük oranda Ermeniler olmuşlardır. XX. yüzyıl başlarında bölge Bitlis ve Erzurum Vilayetlerine bağlanmıştı.
