Baberd

Baberd, Bayberd, Bayburd. Yüksek Hayk Eyaleti’nin Sıper bölgesinde, Çorokh’un (Çoruh) iki yakasında kurulu (günümüzde Bayburt şehri, Gümüşhane İli) şehir.

Aşılmaz kalesiyle M.Ö. II. yüzyıldan itibaren ün salmıştı. Ermenistan’ın 387 yılındaki bölünmesi sonucunda Bizans’a bağlanmıştır.

VI. yüzyılda, imparator I. Jüstinyen tarafından restore edilip kışlaya dönüştürülmüştür. 1040 yılında Selçuklular Baberd’i ele geçirmeye çalışmışsalar da büyük kayıplar vererek geri çekilmek zorunda kalmışlar, 1071 yılında tekrar saldırıp şehri işgal ederek halkı kılıçtan geçirmişlerdir. 1397 yılında Ermeni episkoposluk makamı olarak anılmaktadır.

İtalyan seyyahlar Marko Polo (1271) ve H. Barbaro (1474) Baberd’den geçmiş, birincisi, şehrin kuzeybatısında bulunan gümüş madenleri, ikincisi ise 1500 ailenin yaşadığı şehir hakkında övücü sözler sarf etmiştir.

Baberd, 1514 yılında Osmanlılar tarafından (daha sonra Erzrum/Erzurum Vilayeti’nde, Baberd Sancağı’nın merkezi olmuştur) işgal edilmiştir.

Şehir, Trabzon’dan Karin’e (Erzurum) ve İran’a giden yol üzerinde önemli bir istasyon olmuş, Cenova ve Venedik’le ticari ilişkiler içinde bulunmuştur. Baberd, Ermeni elyazmalarının kopya edildiği önemli merkezlerden biri olmuştur. Şehir, 1829 Adrianapolis (Edirne) antlaşmasıyla Osmanlıya teslim edilmiş, savaş süresince Rusları desteklemiş olan 1000 dolayında aile ise intikama hedef olmamak için 1829–30 yıllarında Ermenistan eyaletine ve Akhaltskha (Ahıska) bölgesine göç etmiştir. Türk katliamcılar 1895 yılında Baberd’de binlerce Ermeni öldürmüş ve birçoğunu da Zorla Müslümanlaştırmışlardır.

1915’te Baberd’de (yaklaşık 30 bin nüfus) 481 dükkân ve mağaza, 40 kervansaray, 177 değirmen, 3 yağhane, 19 fırın, 1 tabakhane ile sabun, boya ve mum atölyeleri vardı. Şehirde yaşayan yaklaşık 10 bin Ermeni, beş kilise (Surb/Aziz Astvadsadsin, Surb Astvadsamayr, Surb Hıreştakapet, Surb Nışan, Surb Ohan), bir erkek (Mesropyan) ve bir de kız (Hıripsimyan) okullarına sahipti.

Genelde tarım, hayvancılık, zanaatlar (özellikle kuyumculuk, demircilik ve halıcılık) ve ticaretle uğraşmaktaydılar.

Baberd’in Ermeni ahalisi 1915 Soykırımı esnasında tehcir edilmiş, büyük kısmı göç yolunda katledilmiş, kurtulabilenler ise değişik ülkelere sığınmışlardır. Baberd’in, 1916 yılında Rus orduları tarafından kurtarılmasının akabinde şehir 1918’de tekrar Osmanlılar tarafından işgal edilmiştir.

Çorokh’un sol kıyısında bulunan kayalık bir dağın tepesinde Baberd’in antik kalesinin kalıntıları bulunmaktadır. Düzgün kesilmiş taşlar ve kireç harcıyla yapılmış olan iki sıra surlarla çevrili kalede ordugâh, şatolar, kilise (Yunanca ve Ermenice yazıtlarla), su sarnıçları, tüneller ve farklı amaçlı yapılar mevcuttu, buların büyük bir kısmı 1829 Osmanlı-Rus savaşı esnasında yıkılmıştır.

Küçük Ermeni Ansiklopedisi, I. cilt, Yerevan, 1990.