Kharberd

Kharberd, Karaberd, Horeberd, Harput. Büyük Hayk’ın Dsopk Eyaleti’nin Andzit bölgesinde, Kharberd Ovası’nda, Aradsani Nehri’nin sol kıyısında bulunan kale-şehir.

Yunanlı tarihçi Strabon tarafından belirtilen Karkatiakert’le aynı olduğu tahmin edilmektedir. Kharberd bölgesinde, M.Ö. XX.-XVIII. yüzyıldan kalan mezarlar bulunmuştur. Kharberd kalesi, Ermeni Urartu (Ararat) krallığı zamanında, M.Ö. IX.-VIII. yüzyıllarında kurulmuştur.

1071 Manazkert (Malazgirt) Meydan Muharebesi’nde Bizans ordusunun yenilmesi sonucunda, Ermeni beyi Pilatros Varajnuni, Kharberd’i kendi oluşturduğu beyliğine katmıştır. Kharberd, daha sonraları farklı işgalcilerin eline geçmiştir. İran şahı İsmail’in orduları 1507 yılında şehri talan edip harabeye çevirmişlerdir. Kharberd, 1515 yılında Osmanlı padişahı I. Selim tarafından işgal edilmiş ve Osmanlı hâkimiyeti sonucunda XVI. yüzyıl sonlarında şehir gerilemiş, on yıldan uzun süren kıtlık nedeniyle çok sayıda Kharberdli ölmüş ve büyük bir kısmı bölgeyi terk etmiştir. Çopanoğlu beyi, 1617 yılında Kharberd’i yıkmış ve şehrin sakinlerini (çoğunluğu Ermeni) kılıçtan geçirmiştir. Daha sonraki dönemde yeniden inşa edilen Kharberd, XVIII. yüzyılda Sebastia (Sivas), 1834 yılında Diarbekir (Diyarbakır), 1847 yılında ise Kharberd (Harput, 1867 yılına kadar Kharberd Vilayeti’nin merkezi olarak) vilayetlerine bağlanmıştır. Ermenilerin çevre bölgelerden buraya göç etmesi sonucunda Kharberd büyümüştür (1800 yılında 8 bin, 1850 yılında 6 bin hane).

Sinamut (şehrin güneydoğusunda, iki vadi arasında), Surb (Aziz) Stepanos ve Surb Karapet (Süryanilerin), Yukarı (Surb Hakob kilisesinin ve Yeprat/Fırat Koleji’nin burada bulunduğundan dolayı Surb Hakob veya Misyonerler Mahallesi olarak da anılmıştır) mahalleleri vardı.

Kharberd’in en ünlü mimari anıtı ve en büyük yapısı olan kalesi, dağın üzerinde inşa edilmiş (M.Ö. II. yüzyılda Ermeni Ardaşesyan hanedanlığı döneminde yenilenmiştir) 5 hektar alan kaplamakta, 1,5 m. genişliğinde ve 2 m. yüksekliğindeki kayalarla örülü başlıca surlarıyla çevrelenmiş, yeraltı geçitlerine sahip olmuştur. Türkler bu yapıyı XIX. yüzyıl sonu, XX. yüzyıl başında barbarca yıkarak, taşlarını Mezire’de inşa ettikleri resmi binalar için kullanmışlardır.

Kharberd Ermenileri, usta terziler, kunduracılar, demirciler, tenekeciler, duvarcılar, dokumacılar, halıcılar, dericiler, kuyumcular ve şarap imalatçıları olarak ün salmışlardı. Karberd’de, Vanlı Kapamacıyan ticari kuruluşun mümessilliği bulunmaktaydı. Ermeni tüccarlar XIX. yüzyılın son çeyreğinden itibaren Rusya, İran, Fransa, İngiltere ve Amerika’yla ilişkiler içinde olmuş pamuk, yün, deri, buğday, arpa, ipek, şarap, rakı, kuru meyve ve halı ihraç edip sabun, şeker, tuz, kumaş ve madeni malzemeler ithal etmişler, yerli hammaddeleri işleyen üretim yerleri kurmuşlardır. Barikyan kardeşler tarafından 1870 yılında kurulan tarım makineleri fabrikasında 1880’de ABD’den getirilen buharlı makineler, tezgâhlar, bobinler ve diğer ekipmanlar kullanılmıştır. Üretimi dünya çapında ünlü Körükçüyan’ların ipek fabrikasında 1884 yılında Fransa’dan getirtilen makineler kullanılmaktaydı.

Kharberd, Ermeni kültürünün başlıca merkezlerinden olmuştur. 1160 yılında Kharberd’de yazılmış (“Kharberd başşehrinde”) bir el yazması günümüze kalmıştır. Ulusal-kültürel alanda Kharberd’in rolü XIX. yüzyılda önem kazanmıştır (1880 yılında “taşra Atina’sı” olarak anılmaktaydı). 189–1915 yılları arasında faaliyet göstermiş olan ve Ermenice, Ermeni tarihi, teoloji, felsefe, astronomi, anatomi, sağlık bilgisi vs. eğitimi verilen teoloji fakültesi ulusal anlamda büyük öneme sahipti. Yeprat Koleji, Karberd Ulusal Merkez Okulu, Hripsimyants Kız Okulu, 1865’te kurulan Smbatyan Eğitim Derneği’nin kız ve erkek okulları tanınmış eğitim kurumları olmuştur.

Kharberd’de temsil edilen ilk tiyatro oyunu (“Kacın Vardan”) 1880’de sahneye konulmuştur. Ermeniler, 1889 yılında Kharberd’de matbaa kurmuşlar, 1909’da “Yeprat” gazetesini yayınlamışlardır. 1908 yılında Ermeni kadın derneği “Araks” Kharberd’de faaliyete başlamıştır. Kharberd Ermenilerinin can ve mal güveninin olmamasından dolayı başlayan göç (özellikle Kanada ve ABD’ye) 1894-96 yıllarındaki Ermeni katliamları sonrasında hızlanır.

Osmanlı yönetimi 1915 Ocağında silah olarak kullanılmaya müsait her şeyi (balta, bıçak vs.) Ermenilerden topladıktan sonra Ermeni okullarını kapatır, toplumun önde gelenlerinden yüzlerce kişi tutuklar, aydınları ve gençleri orduya alır ve Ermeni mallarının talanını düzenler.

Temmuz 1915’te Ermeni Soykırımı başlar. Kharberd Ermenileri iki kervan halinde Der Zor’a tehcire gönderilip çöllerde imha edilirler (Kharberd hapishanesinde tutulan toplumun ileri gelenleri diri-diri yakılır).

Misyoner yetimhaneleri sayesinde kurtulabilen Ermeni çocuklar Ekim 1922’de yurtlarından uzaklaştırılırlar.

Günümüzde ABD, Fransa, Suriye, Lübnan, Yunanistan ve farklı ülkelerde yaşayan Kharberdlilerin hemşerilik ve kültürel teşkilatları vardır ve bunların hepsi Genel Kharberd Derneği bünyesinde toplanmışlardır. Ermenistan’a yerleşmiş olan yaklaşık 3 bin Kharberdli, diasporada yerleşik hemşerilerinin desteğiyle 1929’da Nor (yeni) Kharberd Köyü’nü kurmuşlardır.

Küçük Ermeni Ansiklopedisi, II. cilt, Yerevan, 1995.