Khınus

Khınus, Khınusis, Khınusaberd. Batı Ermenistan’ın Erzrum (Erzurum) Vilayeti’nde, aynı isimle anılan sancağın idari merkezi olan, Bürakınyan (Bingöl) Dağları eteklerinde, Aradsani’nin bir kolu olan Khınus’un vadisindeki yamaçlarda kurulu olan şehir.

IX. yüzyılda yabancı istilacıların eline düşmüş, XVI. yüzyılın ilk yarısında Osmanlı işgalcileri tarafından Erzrum Vilayeti’ndeki Khınus ve Tekman sancaklarının idari merkezi olmuştur. Khınus Kalesi, XVI.-XVII. yüzyıllarında, vadideki yüksek bir kaya kütlesi üzerinde (bölge yöneticisi Lezgi beylerinin makamı) inşa edilmiştir. XVIII. yüzyılın 60-80’li yıllarında Bayazet (Beyazıt) paşası tarafından Khınus defaten işgal ve talan edilmiş, Ermeni sakinleri kılıçtan geçirilmiştir. XIX. yüzyıl başlarında şehir surlarla çevrelenmiştir. 1810’larda, çok sayıda Ermeni göçmen çevre köyler ve Batı Ermenistan’ın diğer bölgelerinden gelip Khınus’a yerleşmiştir.

1813 yılında Khınus’ta 500 hane vardı. Müslümanların baskıları neticesinde Ermenilerin sayısı giderek azalmıştır (XIX. yüzyılın 70’li yıllarında 300 hane). XX. yüzyıl başında 2163 Ermeni (325 hane) bulunmaktaydı.

Khınus Nehri’nin sol yakasında Jami Tağ, Khaybaşi, Balu Kit, sağ yakasında ise Berd, Khas, Çast ve Bakhça mahalleleri bulunmaktaydı. Şehirde mahkeme, kapalı çarşı, Ermenilere ait yaklaşık 50 dükkân bulunmaktaydı. Ermeniler zanaatlar, ticaret ve tarımla uğraşmaktaydı. Kiliseleri (Surb/Aziz Astvadsadsin), kiliseye bağlı bir okulları ve Apostolik ile Katolik toplumlarının okulları vardı. 1890 yılında Amerikan misyoner okulu açılmıştır. 1895 yılında Khınus yağmaya uğramıştır.

1915 Mayısında, Ermeni Soykırımı esnasında tutuklanan 150 Khınuslu Ermeni aydın, Dercan-Yerzınak yolunda hunharca katledilmişlerdir. Khınus Ermenilerinin büyük bir kısmı 10–11 Haziranda, Vardo yolunda kılıçtan geçirilmiş, şehirde kalmış olan onlarca Ermeni ailesi ise evlerinde diri-diri yakılmıştır. Khınus’un Rus orduları tarafından 1916 yılında kurtarılmasından sonra evlerine dönmüş olan Ermeniler, Osmanlıların şehri tekrar ele geçirmesiyle tekrar katledilmişlerdir.

Küçük Ermeni Ansiklopedisi, II. cilt, Yerevan, 1995.