Moks

Moks. Ermenistan’ın Moks bölgesinde bulunan Kale-yerleşimi.

Moks’un her bir mahallesi kendi kilisesine (hiçbiri kalmamıştır) sahip olmuştur. Çevrede ayakta kalmış kiliselerden, taş ve tuğla senteziyle, dört oturumlu sunaklı bazilik tipte bir yapı olan Ançığonts Surb (Aziz) Astvadsadsin (XIII. yüzyıl, 1676 yılında restore edilmiş) kilisesini sayabiliriz. Ana bölümü çift girintili ve aralarında uzanan kemerle iki kısma ayrılmış olup birbirleriyle çapraz kesişen çatıyla örtülmüştür. Benzer yapıya, geç ortaçağ döneminde önemli bir yazım merkezi olan Daşt mahallesinin Surb Hakob kilisesinde (XIV. yüzyıl) de rastlamaktayız. Moks’un Surb Khaç manastırı (Surb Kanants manastırı olarak da anılmıştır) ananeye göre Aziz Hripsime tarafından kurulmuştur. X. yüzyılda bu manastırın adı geçmektedir.

XVI.-XVII. yüzyılları arasında bu manastırda çok sayıda elyazması üretilmiştir. Manastırın Surb Hovhannes Mıkırtiç kilisesi (yazıtlara göre 1408 yılında inşa edilmiştir) dikdörtgen, kubbesiz bir yapıdır ve doğu kısmındaki yarımay şeklindeki derin apsit bölümünün iki yanında odacıklar (yapının içine bakan kemerli pencereler ve üst kısmında gizli bölümleri olan ikinci katlarıyla) vardır. Batı kısmında, kiliseye bitişik olarak, dikdörtgen, dört çapraz nişlerle düzgün kesilmiş bazalttan yapılmış giriş bölümü (XVII. yüzyıl) bulunur. Çatının orta kısmı çapraz, yan kısımları ise koniktir.

Moks’un doğusunda, Arinc Vadisi’nde, dağın yamacında Moks’un Amenapırkiç manastırı bulunmaktadır. Vaspurakan Eyaleti’nin ünlü yazım merkezi olan bu manastırın adına XIII. yüzyıldan XVII. yüzyıla kadar olan kayıtlarda rastlanmaktadır. Surb Astvadsadsin ana kilise (1570 yılında, mimar Hovsep tarafından temelden yenilenmiştir) uzunluğuna armonik yapılı, tek bazilik, kubbesiz, üç çift odacıklar ve doğu kısmında derince, geniş yarımay şeklinde sunağı olan bir yapıdır. Bina taştan inşa edilmiş olmasına rağmen, iç mekânda tuğla kullanılmıştır. Kilisenin batı kısmına kare planlı, dört odacıklı, merkezi yapılı, çatısının orta kısmı pencereli kubbeli, köşeleri ise yarıküre şeklinde gavit bölümü (XVII. yüzyıl) bitişiktir. Gavitin güney kısmında ise Surb Hovhannes Mıkırtiç (1704) kilisesi bitişik durmaktadır. Bu yapı çift girintili, düzgün kesilmiş taşlardan inşa edilmiş, kemerleri ve çatısı ise tuğladan ve kubbesizdir. Yüksek ve erişilmez bir kayanın üzerinde kurulmuş olan Moks kalesi XX. yüzyılda yarı yıkık bir vaziyetteydi.

Moks Ermenileri 1915’te tehcir edilmiş, büyük kısmı göç yolunda katledilmiştir.

Küçük Ermeni Ansiklopedisi, III. Cilt, Yerevan, 1999.