Muş

Muş. Batı Ermenistan’daki Bitlis Vilayeti’nin Muş Sancağı’nda bulunan, Muş Sancağı ve Kazası’nın merkezi ve Ermeni dini önderliğinin makamı olan şehir. Kale, yerleşim yeri ve kasaba olarak da anılmıştır. Muş adı farklı şekillerde açıklanmaktadır. Bazıları bu ismi Ermeni boyları ve yer isimlerine (Muşuni, Muşk vs.), bazıları ise, sabahları tüm Muş Ovası’nın sisle kaplı olduğundan dolayı Ermenice “Mışuş” (sis) kelimesine bağlamaktadır.

Şehir, Meğraget Nehri’nin sol kolu olan Muş Nehri kıyısında bulunmaktadır. Güney kısmında Ermeni Toros Sıradağları’nın Sasun Dağları, Dsirkatar ve Kordukh zirveleriyle yükselmekte, bu dağların dik yamaçlarında amfi tiyatro gibi, 1–2 katlı, topraktan, albeniden ve asgari gereksinmelerden yoksun, düz damlı evler sıralanmış. Şehir, Muş Nehri’yle ikiye bölünmüştü. Bu nehrin suyu bir zamanlar 10–12 değirmen döndürmekte, şehrin ve çevresinin bostanları ile bağlarını sulamaktaydı.

1915 yılına kadar Muş’ta irili-ufaklı 12 mahalle vardı. Bunlar Berdi Tağ, Bruti Tağ, Daş Mahla, Duz Mahla, Khurdents Tağ, Dzori Tağ, Surb (Aziz) Marineyi Tağ, Minara Mahla, Cigraşeni Tağ, Sufra Mahla, Cerin Tağ, Kılotan Mahla’ydı. Şehrin merkezinde, XIX. yüzyıl sonlarında, 500’ü Ermenilere ait olan, 800 büyüklü-küçüklü dükkân, mağaza ve atölyelerin bulunduğu çarşı vardı. Çarşının az-çok düzgün bir planı yoktu ve sadece düzensiz bir şekilde dizili dükkân ve mağazalardan oluşmaktaydı. Şehrin eğri-büğrü, dar ve pis sokakları etrafında kurulu evlerin avlu ve çiti bulunmamaktaydı. Bu yüzden de, sokakta çamaşır yıkamak, yemek pişirmek ve çocuk yıkamak normal görüntülerdendi.

1909 yılında şehirde, 9000’i Ermeni, kalanı ise Türk ve Kürt olmak üzere 25000 kişi yaşamaktaydı. Ermeniler tütüncülük ve bağcılık haricinde ticaret ve zanaatlarla da uğraşıyorlardı. En yaygın zanaatlar çömlekcilik, kunduracılık, terzilik, kuyumculuk, demircilik, boyacılık ve halıcılıktı. Muşlu zanaatkârların üretimi, meyveler, şarap, tütün ve diğer tarım ürünleri komşu bölgelerde de rağbet görmekteydi.

Şehrin az-çok göze batan yapıları, taştan yapılı hamam, 2 kervansaray, Türk sancak yöneticisinin zevksiz ve ucube konağı, 2 cami (bunlardan biri eski bir Ermeni kilisesinden çevrilmiş) ve Ermenilerin Surb Avetaranots, Surb Grigor Lusavoriç, Surb Kirakos, Surb Harutyun, Surb Marine, Surb Sargis, Surb Stepanos ve Surb Pırkiç kiliseleriydi. Bunların büyük kısmı 1915’e kadar ayakta ve çalışır vaziyetteydi. Bu kiliselerin en görkemlisi ve güzeli Surb Marine, en eskisi ise, 851–852 olaylarıyla ilgili olarak anılan Surb Pırkiç’ti. Şehrin doğu bölümünde, bir tepenin üzerinde Muş kalesi, onun yakınında da Birleşik Derneklerin Merkezi Okulu veya Sırbots Tarkmançats Okulu’nun Muşlu Mıkırtiç ağa Ter-Hovhannisyan tarafından 1850’de yaptırılan muhteşem binası vardı. Katolik Ermenilerin dini önderliği ve Murat Mıkhitaryan Okulu, Surb Marine mahallesinde bulunmaktaydı. Aynı mahallede Ermeni Protestan toplumunun dini mekânı ve okulu da bulunuyordu. Ermenilerin dini önderliğinin binası nehrin kıyısında inşa edilmişti.

Şehrin 3000 kişilik askeri birliği ve cephanelik Duz Mahla mahallesinde ve kale içinde yerleşmişti. 5 mahalli ve bir kızlar okulu, Birleşik Derneklerin Merkezi Okulu ve İstanbul Ermeni Patrikliği’nin imkânlarıyla ayakta duran 2 yetimhane Muş’un eğitim ve kültür hayatında önemli bir rol oynamaktaydı. Okullarda eğitim gören talebelerin sayısı 1899 yılında 750 kişiydi. 1863–65 yıllarında Muş’ta “Lratar Ardsvik Tarono” gazetesi Garegin Srvandztyan’ın redaktörlüğünde yayınlanmaktaydı.

Muş Ermenileri cesur, atılgan ve milli gelenekleri kutsiyetle koruyan vatansever, bilim ve sanat konusunda yetenekli insanlardı. Bu bağlamda ilk akla gelenler yazar, gazeteci ve eğitmen G. S. Andreasyan (1869–1906), Ermeni müziğinin benzersiz sesi “Taron bülbülü” Armenak Şahmuratyan (1878–1939), yazar Mıkhitar Abroyan (1880–1915), ziraat bilimleri doktoru, Profesör N. A. Malatyan (1898–1977) ve diğerleridir.

Batı Ermenistan Ermenilerinin sosyal-ekonomik ve hukuki açıdan ağır şartlar altında bulunmalarından dolayı XIX. yüzyıl sonlarında Muş’tan da çok sayıda Ermeni İstanbul’a, Rusya’ya ve daha başka ülkelere gurbete gitmekteydi. Büyük bir kısmı ise aileleriyle göç etmeyi tercih etmekteydi. 1887 yılında, sadece bir ay içinde Muş’u terk eden Ermenilerin sayısı 600 olmuştur. Aynı zaman süresinde tüm sancaktan göç eden Ermenilerin toplam sayısı ise 15000 kişiydi.

Muş Ermenilerinin toplu katliamı 10 Temmuz 1915’te başladı. Şehirdeki ve çevredeki Ermenilerin büyük bir kısmı yok edildi kalanlar ise büyük eziyetler altında farklı ülkelere kaçtı. Muşlu göçmenlerin bir kısmı 1917–18 ve 1927 yıllarında Ermenistan SSC’nin Hoktemberyan bölgesinin Getaşen, Hoktemberyan ve Aragads bölgesinin Hınaberd ile diğer köylerine yerleşmiştir.

Muş ve çevresinde korunmuş olan eski eserler, bu bölgenin, Ermeni Platosu’nun en eski yerleşim yerlerinden biri olduğunu kanıtlamaktadır. Bu bölgede, kiklopik kale kalıntıları, Van Ermeni Krallığı’nın hükümdarı I Menua’nın (M.Ö. 810–786) çivi yazılı kayıtları vs. bulunmuştur. Şehrin doğu kısmında bulunan surlar ve burçlarla çevrelenmiş olan Muş kalesi V.-X. yüzyıl kaynaklarında sıklıkla anılmaktadır. Kalenin kuruluşu, geleneğe göre Gayl Vahan Mamikonyan’a atfedilmektedir. Şehrin batı kısmında Muşeğaberd, Hoğaberdik, ve Astğaberd kalelerinin yıkıntıları bulunmaktadır. XIII.-XV. yüzyılları arasında Muş’ta yazılmış olan birkaç elyazması günümüze ulaşmıştır.

Muş, IV. yüzyıla kadar Sılkuni, daha sonra ise Mamikonyan beylerine ait olmuş, VIII. yüzyılda Bagratunilere geçmiş, 851–852 yıllarında ise Araplara karşı yürütülen milli kurtuluş mücadelesinin merkezi olmuştur. Arap işgalcilerin komutanı Yusuf, 852 yılının kışında Khutlu Hovnan ve savaşçıları tarafından Muş’un Surb Pırkiç kilisesinde öldürülmüştür.

Muş, XVI. yüzyılda Osmanlılar tarafından işgal edilmiştir. Zeytun’daki olayların etkisi altında Muş’ta da 1860 yılında silahlı direniş gösterilmiştir.