Sebastia

Sebastia, Kabira, Diospolis, Sevast. Küçük Hayk’ta, Halis Nehri’nin sağ kıyısında bulunan şehir. Yerleşim yeri olarak M.Ö. yaklaşık 150–100 yıllarında oluşmuş ve başlıca kutsal yerin adıyla Kabira (Kabiralar, yeraltı tanrıları) olarak anılmıştır.

Roma generali Pompeus M.Ö. 66 yılında bu şehrin surları dibinde Pontos (Pontus) kralı VI. Mihırtades Yevpator’u yenilgiye uğratıp, zaferinin şerefine şehri Diospolis adlandırmıştır. M.Ö. 30’lu yıllarda şehir Roma’nın müttefiki I. Polemon’a, daha sonra da dul eşi kraliçe Pütodoris’e geçmiştir. Kraliçe, şehri büyütüp sarayını buraya taşımış ve imparator Augustus şerefine Ogostosavan veya Sebastia (kutlu, yüce) olarak adlandırmıştır.

Kraliçe Pütodoros’un oğlu II. Polemon, 65 yılında tüm krallığıyla birlikte Sebastia’yı da Roma imparatoru Neron’a vermiştir. Bizans imparatoru Diokletyan (284–305) döneminde Sebastia, Küçük Hayk’ın, I. Büyük Konstantin’in 335 yılındaki idari bölünmesi esnasında ise Birinci Hayk’ın merkezi olmuştur. İmparator I. Jüstinyen (527–565) şehir surlarını takviye etmiş, tepenin üzerinde büyük bir tahkimat yapmış, bu yüzden de Sebastia, Megapolis (büyük şehri) olarak da anılmıştır. Küçük Hayk’ın yeni idari bölünmesi (536) sonucunda Sebastia, İkinci Hayk’ın merkezi olmuştur. Şehirde eskiden beri yoğun Ermeni nüfusu olmuştur.

Vaspurakan Ermeni kralı Senekerim-Hovhannes 1021 yılında tüm saray eşrafıyla birlikte, Bizans tarafından ülkesine karşılık kendisine verilen Sebastia ve çevresine yerleşir. Varagavank’ın (Varak manastırı) rahipleri de (tüm malları ve zengin kütüphanesiyle birlikte) Senekerim-Hovhannes tarafından buraya getirilip Surb (Aziz) Nışan manastırına yerleştirilmişlerdir. Ardsruni hanedanının yönetimi yıllarında Sebastia, Ermeni siyaset ve kültürünün merkezi olmuştur. Tanınmış din adamı Petros A. Getadardz, hayatının son yıllarını burada geçirmiştir.

Sebastia, 1060 yılında Selçuklu beyi Tuğrul, birkaç yıl sonra ise Alpaslan tarafından işgal edilmiştir. 1072–1173 yılları arasında Sebastia Danişmentlerin, daha sonra ise İkonia Sultanlığı hâkimiyeti altında olmuştur.

1242 ve 1256 yıllarında şehir Moğol komutanları Çarmağan ve Baçu’nun orduları tarafından işgal edilmiştir. Sebastia, 1400 yılında, on beş günlük müdafaa sonucunda Timurlenk’e teslim olmuş ve Lenk Timur’un emriyle 4 bin Ermeni asker canlı-canlı gömülmüş, tüm Hıristiyan ahali esir götürülmüş ve Ermeni kiliseleri yıktırılmıştır.

1401’de 400 Ermeni ailesi Sebastia’dan göçüp Butania’ya yerleşmiştir. Sebastia 1413 yılında Osmanlılar tarafından ilhak edilmiş, XVI. yüzyıldaki Osmanlı-İran savaşlarından defaten zarar görmüştür.

Sebastia şehri, Osmanlı hâkimiyeti zamanında Sebastia Vilayeti’nin merkezi olmuştur. 1890’lı yıllarda 65 bin nüfusunun 30 bini Ermenilerden oluşmaktaydı. Ermeniler zanaatlarla (kuyumculuk, tenekecilik, bakırcılık vs.) ve ticaretle uğraşmışlardır. Milli hastaneleri, Fakirler kolu, yetimhane, çocuk yuvası ve diğer hayır kuruluşları, ayrıca milli kültür dernekleri (“Senekerimyan”, “Lusaber”), 1870 yılında kurulan bir tiyatro grupları vardı. Sebastia’da, beşi Apostolik olan altı Ermeni kilisesi (Surb Astvadsadsin, Surb Minas, Surb Pırkiç, Surb Sargis, Hoğdar’ın Surb Georg), manastırlar (Surb Nışan, Hıreştakapet, Surb Vılasios, Anapat, Khonorktor veya Surb Khındrakatar Astvadsadsin, Surb Hakob, Karasun Mankunk) vardı. Apostolik Ermenilerin on erkek (Aramyan, Targmançats, Nersisyan, Sahakyan, Surb Pırkiç, Rubinyan, Torgomyan, Mıkhitaryan, Hoğdar, Sanasaryan) ve üç kız (Lusinyan, Hıripsimyants, Bezikyan), Protestanların yedi erkek ve bir kız okulu vardı.

Şehirde üç matbaa bulunmakta, “Andranik” (1909–12), “Hoğdar” (1910–14) ve daha başka süreli yayınlar yayınlanmaktaydı.

1895–96 Ermeni katliamlarında 1000 Sebastialı Ermeni hayatını yitirmiştir. Birinci Dünya Savaşı arifesinde Sebastia’da yaklaşık 35 bin Ermeni yaşamaktaydı. Soykırımda Ermenilerin büyük bir kısmı Der-Zor çöllerine sürülmüş ve katledilmişlerdir. Kurtulabilenler, Birinci dünya Savaşı sonunda tekrar Sebastia’ya yerleşmiş, bir kısmı Ermenistan’a göç ederek Nor (yeni) Sebastia’yı (günümüzde Yerevan’ın bir mahallesi) kurmuşlardır.

Sebastia günümüzde (Türkçe Sivas) Türkiye’nin aynı adla anılan ilinin merkezidir ve şehirde yaşayan Ermeniler onlarla sayılmaktadır.

XI. yüzyıl tarihçisi Sisianos, Katolikos (Ermeni kilisesini önderi) I. Mikayel Sebastatsi, ozanlar Hovasap Sebastatsi ve Ğazar Sebastatsi, Mekhitarist birliğinin kurucusu Mıkhitar Sebastatsi, tarihçi Hovhannes Sebastatsi, tabib Nazaret Tağavaryan, numismat Z. Pıtukyan ve daha başka ünlü kişiler Sebastia doğumludur.

Küçük Ermeni Ansiklopedisi, IV. cilt, Yerevan, 2003.