Vostan

Vostan, Vostan Hin (eski), Vostan Rıştunyats, Sapi, Vais, Vastan, Vasu, Uazae, Uazaye, Uazaun, Uaiais, Uais, Uayais, Uasi, Uasu, Uişini, Ustan, Uvasi. Büyük Hayk’ın Vaspurakan Eyaleti’nin Rıştunik bölgesinde, Van Gölü’nün güney kıyısının yaklaşık 1 km. güneyinde, Ağtamar Adası’nın karşısında, Artos Dağı’nın güneybatı eteklerinde bulunan yerleşim yeri, kasaba, kale-şehri, şehir.

Vostan kelimesi “kraliyet mülkü”, “hükümdar otağı”, “başkent” anlamına gelmektedir. Farklı zamanlar ve farklı tarihçiler tarafından kale, köy, kasaba, şehir vs. olarak anılmaktadır. Tarihi Vostan şehrinin yıkıntılarının bulunduğu bölge yöre halkı tarafından son zamanlarda Herişat olarak anılmaktadır. Vostan, dört yandan meyve ağaçlarıyla çevrelenmişti. Lezzetli pınarlara ve güzel bahçelere sahipti. Şair-yazar Raffi tarafından Vostan’ın güzel manzaralı tabiatı ve benzersiz görünümü ustaca aktarılmıştır. Tarihçi Tovma Ardsruni (IX. yüzyıl), şehrin geçmişiyle ilgili geniş bilgiler aktarmakta, daha sonraki dönemlerin tarihçilerinden Mateos Urhayetsi, Yakut ve diğerleri ise bunları tamamlamaktadır.

Yerleşim yeri olarak Vostan’ın tarihi anılamayacak kadar eskidir. M.Ö. IX.-VIII. yüzyıllardaki Asur yazıtlarında adına rastlamak mümkündür. IV.-V. yüzyıllarda Rıştuni beyliğinin ve Vaspurakan Eyaleti’nin Rıştunik bölgesinin merkeziydi. X. yüzyılın ikinci yarısı ve XI. yüzyıl başında, Ağtamar Adası’yla birlikte Vaspurakan Ardsruni Krallığı’nın başkenti, yeni dönemlerde ise Van Vilayeti-Van Sancağı-Gavaş (Gevaş) Kazası’nın merkeziydi. Vostan’ın en parlak zamanları XI.-XIII. yüzyıllar olmuştur. O zamanlarda 15 bin nüfusa sahip olduğu tahmin edilmektedir. Farklı kaynaklara göre, Vostan’da XIX. yüzyıl başında 600 hane (3000 kişinin üzerinde), XX. yüzyıl başlarında ise 305 hane vardı. Vostan Ermenileri, 1895–96 Abdülhamit katliamcılarının saldırılarından büyük zarar görmüşlerdir. 1909 yılında Ermenilerin sayısı hissedilir derecede azalmış, 1915 Soykırımı sonrasında ise Vostan’da artık Ermeni kalmamıştı.

Vostan yerleşimi, Vaspurakan Ermeni kralı I. Gagik Ardsruni (909–940) zamanında şehir olmuştur. Ardsruni sülalesinin tarihini yazmış olan tarihçi Tovma Ardsruni’nin belirttiğine göre kral Gagik, yerleşim yerleri etrafında kanallar açtırarak her tarafı meyve ağaçları ve bağlarla donatmıştır. Tarihçi, özel bir başlık altında Vostan’ın balık zenginliğinden ve bunun kraliyet hazinesine devamlı sağladığı gelirden bahsetmektedir. Şehrin ekonomik hayatında zanaatlar ve ticaretin önemli bir yeri olmuştur. Vostan’ın, Van Gölü ve kara yolları vasıtasıyla gölün kıyı şeritleriyle bağlantı içinde olması ticareti geliştirmekteydi. Yeni zamanlarda da Vostan halkı bağcılık, balıkçılık, zanaatlar ve küçük çapta ticaretle uğraşmaktaydı.

Vostan, ortaçağ Ermenistan’ının ünlü yazım merkezlerinden olmuştur. Elimizdeki bilgilere göre çok sayıda el yazması İncil, Gandzaran (ilahi kitabı), Çarıntir (dua kitabı), Jamagirk (dua kitabı) ve Çaşots (dua kitabı) burada kopya edilmiştir. 1101 yılında bir Çarıntir yazmış olan Vostan’ın ünlü kaligraflarından Rahip Dseron, 1414 yılında bir İncil yazmış olan rahip Tuma, Hovhannes, Karapet ve diğerlerini sayabiliriz. Vostan’ın yazım merkezinin en verimli zamanı olarak XV. yüzyılı kabul edebiliriz. XII. ve XIV. yüzyıla ait birkaç elyazması da korunabilmiştir. Vostan’da, sadece XV. yüzyılın ilk yarısında 1 Tonakan (özel günlerin dualarının belirtildiği kitap), 5 İncil, 1 Çaşots, 2 Gandzaran, 1 Jamagirk ve aynı yüzyılın 50-80’li yıllarında 3 İncil, 1 Çaşots, 1 Gandzaran yazılmıştır ve bunlar Vostan’da yazılmış veya kopya edilmiş elyazmalarının sadece günümüze ulaşanlarıdır. Vostan yazım okulunda üretilen elyazmalarının büyük bir kısmı ortaçağ Ermenistan’ının sayısız elyazmaları gibi düşmanlar tarafından imha edilmiş veya “esir edilmiştir”, kalanı ise depremler, yangınlar ve benzer felaketlerde “yok olmuş”tur.

XIX. yüzyılda ve XX. yüzyıl başlarında Vostan’da birkaç Ermeni okulu vardı. Ortaçağda kasabanın imarında ünlü Mimar Samuel (X. yüzyıl) önemli rol oynamıştır. Vostan’ın eski mimari yapıları günümüze ancak harabe olarak ulaşmıştır. X. yüzyılda kilisesi, kalesi ve farklı güzel yapılarının inşa edildiğine dair tarihçilerin kitaplarında ve elyazmalarının anı sayfalarında tespitler vardır. I. Gagik zamanında Vaspurakan Krallığı’nın başkenti sayılan Vostan’ın yerine Gagik tarafından Ağtamar şehri başkent yapılmıştır.

Ardsruniler’in Vostan’a inşa ettikleri kale, şehrin ucunda, dağda bulunuyordu. Harap surların, burçların ve diğer yapıların kalıntıları XX. yüzyılın ilk çeyreğinde hâla yıkıntıların arasında var olmaktaydı. Kale, birkaç kere düşmanlar tarafından ele geçirilip tahrip edilmiş olmasına rağmen, tekrar inşa edilmiştir. XV. yüzyılda, Skandar’ın çapulcuları tarafından nihai olarak tahrip edilmiştir. Kayıtlardan anlaşıldığına göre Vostan kalesi kayaların üzerinde kurulu olup ulaşılması zor olmuştur. Kaleye ancak iki yoldan ulaşmak mümkündü. Biri kuzeyden, Van Gölü tarafından, bu yol çetindi, diğeri ise güneyden, bu daha kolay yol olmuştur. Bu ikinci yolu halk “Yukarı Yol” olarak adlandırmıştır. Eski kalenin yıkıntıları arasında kilise kalıntıları, farklı binalardan izler, çivi yazıları göze çarpmaktadır. Köyün yeni kilisesi ise Birinci Dünya Savaşı’na kadar ayaktaydı. Vostan bölgesi de farklı eski eserler, kilise harabeleri, mezarlıklar ve viran yerleşim yerleri açısından zengindir. Kasabanın yakınlarında, kuzeybatı tarafında, geleneğe göre, Vardanants savaşına katılmış olan Yeğişe’nin gömülü olduğu Surb Nışan Manastırı bulunmaktadır. Tarihi Vostan kasabasının yıkıntılarının yakınında günümüzde, aynı isimle anılan gösterişsiz bir köy bulunmaktadır.