Trapizon

Trapizon, Trapezund, Trapeza, Trabzon. Türkiye’nin kuzeydoğusunda, Karadeniz’in kıyısında bulunan şehir.

Ermeniler, VII. yüzyıldan itibaren Trapizon’a yerleşmişlerdir. Moğol saldırılarından kaçan çok sayıda Ermeni 1239 yılında Ani şehrinden Trapizon’a göç etmiştir. 1339 yılındaki büyük deprem sonucunda Ani ve çevresinden tekrar çok sayıda Ermeni Trapizon’a sığınmış ve şehirde zanaatların ve ticaretin gelişmesini arzulayan Bizans imparatorları tarafından Ermenilere özel mahalle tahsis edilmiştir.

XV.-XVI. yüzyılları arasında Ermeniler şehirde sırayla Surb (Aziz) Astvadsadsin, Çarkhapan veya Surb Stepanos, Surb Ogsent ve Surb Hovhannes kiliselerini kurar. 1424 yılında Komnenosların desteğiyle Surb Amenapırkiç Manastırı inşa edilir, fakat bu manastır 1461 yılında Osmanlılar tarafından talan edilip yıkılır. Tekrardan inşa edilen manastır, XVI. yüzyılda bir yazım merkezine dönüşür, aynı dönemlerde Trapizon’da Ermeni dini önderliği tesis edilir. 1765–72 yılları arasında süregelen derebeylik mücadeleleri esnasında çok sayıda Ermeni Trapizon’dan Konstantinopel, Canik ve Kırım’a göç etmiş, Ermeni kiliseleri tekrar yıkıma uğramıştır.

XIX. yüzyıl başlarında, çevre köylerden Trapizon’a yerleşen Ermenilerin sayısında tekrar artış olmuş ve 1857’de sayıları yaklaşık 4 bine ulaşmıştır. 1840 yılında şehirde Ermeni okulu açılmış, 1857 yılında Gayanyan, Haykazyan, Sünyats, Surb Stepanos ve Usumnasirats (eğitimsevenler) dernekleri ve şubeleri açılmıştır.

XIX. yüzyılın 50’li yıllarında Ermeni matbaası kurulmuş ve “Khariskh” (çapa), “Geğcuk” (köylü), “Modsak” (sivrisinek), Pontos” ve “Bıjişk” (tabib) dergileri yayınlamıştır.

Şehrin hemen tüm zanaat ve ticaret kolları Ermenilerin (Sırapyanlar, Sasanyanlar, Tahmazyanlar, Minasyanlar, Küreğyanlar, İsayanlar, Aznavuryanlar) elindeydi.

1895–96 kırımları esnasında Trbazon’da çok sayıda Ermeni katledilmiş, birçoğu Soçi, Gudauta, Batum, Kırım ve daha başka şehirlere göç etmişlerdir.

Birinci Dünya Savaşı arifesinde Trapizon’da yaşamakta olan yaklaşık 15 bin Ermeni’nin büyük bir kısmı Soykırım yıllarında katledilmiştir.  1916 yılında Rus ordularının Trapizon’u ele geçirmesi sonucunda yaklaşık 500 Ermeni geri dönmüş, fakat şehrin tekrar Türklerin eline geçmesi (1918) sonucunda Rusya’ya ve farklı ülkelere göç etmişlerdir. Günümüzde (2003) Trapizon’da belli sayıda Müslümanlaştırılmış Ermeni yaşamaktadır. Trapizon, günümüzde Türkiye’nin aynı adla anılan ilinin merkezidir.

Küçük Ermeni Ansiklopedisi, IV. cilt, Yerevan, 2003.