Yerzınka, Yerez, Yeriza, Arzınka (Arapça deforme olmuş şekliyle Arzincan, Türkçe Erzincan). Batı Ermenistan’da, Yeprat’ın (Fırat) sağ kıyısında, Erzrum Eyaleti’ndeki Yerzınka Sancağı’nın merkezi. M.Ö: VIII. yüzyıldaki Urartu çivi yazıtlarında dahi ismi geçmektedir.
Yüksek Hayk Eyaleti’nin Yekeğyats bölgesindeki Yeriza yerleşim yeridir. Tanrıça Anahit’in pagan tapınağı burada bulunmaktaydı.
Ermenistan’ın birinci bölünmesi (387) sonucunda Bizans’a bağlanarak kral III. Gagik’in mekânı olmuştur. Yerzınka, VII. yüzyılda Araplar tarafında işgal edilmiş, IX. yüzyıl sonlarında ise Bagratuni Ermeni krallığı bünyesinde bulunmuş, bu hanedanın yıkılışından sonra farklı istilacıların eline düşmüştür.
Sıklıkla tekrarlanan depremlerden çok büyük oranda zarar görmüş, 30 Temmuz 1784 zelzelesinde ise tamamen yıkılmıştır. XIX. yüzyılda tekrar imar edilmiş ve gelişmiştir. Ortaçağ Yerzınga’sında zanaatlar ve sanat gelişmiş, çok sayıda elyazması üretilmiştir.
1830-60’lı yıllarda şehirde 15 bin kadar Ermeni yaşamakta, genelde zanaatlar ve ticaretle uğraşmaktaydı. Yerzınka’nın usta bakırcıları tarafından hazırlanmış olan ve sanat değeri taşıyan su kapları, semaverler ve siniler uluslar arası üne sahipti. Yüksek kaliteli pamuk dokumaları da tanınmıştı.
1850 yılında Yerzınkalı Ermenilerin bir okulu vardı. 1886’da ise 1500–1600 öğrencili 8 okulları (Nerses Hayrapet’in yatılı, Inkerakan, Kentronakan, Yerzınkyan, Aramyan, Narekyan vs.) bulunmaktaydı. XX. yüzyıl başında 250–300 çocuklu bir yuva vardı. 1909 yılında Yerzınka’da HBIM’nın (Ermeni Hayır İşleri Genel Derneği) bir şubesi bulunuyordu ve Yerzınkyats Kırtasirads Miutyun’un (Erzincan Eğitimsevenler Derneği) 500 üyesi vardı. Yerzınka’da, 1909 yılında “Ardi” haftalık gazetesi, 1909–11 yıllarında “Aror” dergisi yayınlanmaktaydı. Ermenilerin 5 kilisesi (Surb Nışan, Surb Yerordutyun, Surb Sargis, Surb Pırkiç, Surb Astvadsadsin) vardı. Surb Nışan kilisesinde (ananeye göre I. Aydınlatıcı Grigor tarafından kurulmuştur) Hovhannes Yerzınkatsi (1230–1326) gömülmüştür.
Yerzınka Kalesi, kesme taşlardan yapılmış ve yaklaşık 9,5 m. yüksekliğinde ve 2,5 m. genişliğinde surlar ve burçlarla çevrelenmişti.
1865–96 Ermeni kırımlarında Yerzınka Ermenileri büyük kayıplar vermişlerdir. 15 Mayıs 1915’te 15 bin Ermeni tehcir edilip, Kâmakh (Kemah) Vadisi’nde neredeye tamamen yok edilmişlerdir. Az sayıda kurtulabilen yakınlardaki dağlar ve ormanlara sığınmıştır.
Yerzınka, 12 Temmuz 1916’da Rus orduları tarafından ele geçirilmiş, 5 Aralık 1917’de Transkafkasya Komiserliği ve Osmanlı komutanlığı arasında Yerzınka’da ateşkes antlaşması imzalanmış, fakat Türk birlikleri antlaşmayı ihlal ederek Şubat 1918’de saldırıya geçerek Yerzınka’yı tekrar işgal etmişlerdir. Bu şehre sığınmış olan yaklaşık 4 bin Ermeni, geri çekilen gönüllü birliklerin korunmasında şehri terk etmişlerdir.
Günümüzde Yerzınka (Erzincan) Türkiye’nin aynı adla anılan ilinin idari merkezidir. 61 bin nüfusu (1975) vardır. Tekstil ve gıda endüstrisi gelişmiştir.
Küçük Ermeni Ansiklopedisi, II. cilt, Yerevan, 1995.
Leave a Reply