Van Vilayeti

Van Vilayeti, Van Eyaleti. Osmanlı İmparatorluğu’nun Batı Ermenistan bölgesinde bulunan, merkezi Van şehri olan ve 1548 yılında oluşturulan idari birimi. Büyük Hayk’ın Vaspurakan Eyaleti’nin esas, Mok, Korçayk ve Turuberan eyaletlerinin ise bir bölümünü kapsamaktadır. XIX. yüzyılın ilk yarısına kadar Ardske-Alcavaz, Ağakis (Yeğegis), Arçan, Arçeş, Berdağ (Namiran), Berkri, Zırıkan (Zıriki), Ekrad-i ben-i Kotur, Khlat (Akhlat, Ahlat), Karkar, Ketsan, Muş, Şirvan (Şervi), Sıparkert (İspayert) ve Van liva ve sancaklarından meydana gelmişti. XVI.-XVII. yüzyılları arasında Bayazet (Doğubayazıt) şehri de bu vilayete dâhil olmakla birlikte XVIII. yüzyıl başında Erzrum (Erzurum) Vilayeti’ne bağlanmıştır. 1840’lı yıllara kadar Van Vilayeti’nde yarı-özerk Kürt (Bitlis, Khizan, Hakari/Hakkâri veya Culamerk/Çölemerik, Mahmudi veya Khoşab/Hoşap, Pinyaniş) beylikleri (hükümetlikler) ve Ermeni özerk beylikleri (Moks, Şatakh, Sasun/Sason) var olmuşlardır.

 Kürt beyliklerinin ortadan kalkmasından sonra Van Vilayeti feshedilip Diarbekir (Diyarbakır) veya Kürdistan (1845–50), daha sonra ise yeni kurulan Hakkâri (1850–55) vilayetlerine dâhil edilmiştir. 1855–66 arasında Van, tekrar ayrı bir idari birime dönüşür, daha sonra ise Hakkâri’yle birlikte Erzrum (Ermenistan) Vilayeti’nin sancaklarından biri haline gelir. 1877 yılında Van Vilayeti’ni tekrar hayata geçiren Osmanlı Devleti, daha sonraki on yıllar boyunca vilayetin sınırlarında ciddi değişiklikler yaparak kapladığı alanı önemli derecede küçültmüştür. 1880 yılında Hakkâri ayrı bir vilayete dönüşür. Muş Sancağı, Sıparkert, Khizan (Hizan), Şirvan ve Karçkar kazaları 1884’e kadar, yeni kurulan Bitlis Vilayeti’ne bağlanır. 1888 yılında Hakkâri ve Karçkan nihai olarak Van Vilayeti’ne bağlanır, Amadia Kazası ise 1893 yılında vilayetten ayrılır ve iç idari bölünmelerde önemli değişimler meydana gelir (1891, 1897, 1902, 1913).

Birinci Dünya Savaşı arifesinde Van Vilayeti’nin yüzölçümü 33,6 bin km² tutmaktaydı. Vilayet, Van ve Hakkâri olmak üzere iki sancağa ayrılmıştı. Kuzeyde Erzrum, batıda Bitlis ve Diarbekir, güneyde Musul vilayetlerine, doğuda ise İran’la sınırdaştı.

Van Sancağı (merkezi Van şehri olarak), vilayetin kuzey ve kuzeydoğu, ayrıca Doğu Tigris’in (Cerm) yukarı kısmı havzasını kapsamaktaydı. Van Sancağı’nın kazaları Ardske-Alcavaz (Adilcevaz), Arçeş (Erciş), Berkri, Gâvaş/Gevaş (Karçkan, Moks ve Yukarı Karkar köy toplulukları ile), Norduz (1913’ten itibaren Mamuret-ül Reşat), Şatakh, Van’dır (şehir çevresi ve Arçak, Timar ile Hayots Dzor köyleri). Hakkâri’nin kazaları ise Ağbak (Şıkyafti köy topluluğu ile), Gâvar (Bajergah ve Oramar köy toplulukları ile), Khoşab, Çamdinan (Gâdri ve Harıki köy topluluğu ile), Culamerk’tir (Beyt-ül Şabab veya Levin köy topluluğu ile). Hakkâri’nin merkezi, başlangıçta Culamerk, 1894 yılından itibaren ise Başkale (tarihi Adamakert) şehri olmuştur.

Van Vilayeti bölgesindeki en tanınmış zirveler Sipan (Nekh Masik, 4434 m), Cilo (4168 m), Arnos (3550 m), Tondrak (Tendürek, 3548 m), Artos (3475 m), Varag’dır (3250 m). Aği (Cilanadzor), Doğu Tigris veya Cerm (Bohtan), Arçeş, Arçişak (Mahmedik), Berkri (Bandimahi), Doğu Khabur, Hayots Dzor (Koşab), Kotor (Kutur), Marmet ve Büyük Zab (Zap) nehirleri bu bölgeden geçmektedir. Van Gölü haricinde, bölgede bulunan irili ufaklı göllerin en tanınmışları Arçak, Ağgöl, Aren ve Keşişgöl’dür.

Van Gölü çevresi, insanlık tarihinin en eski tarım alanlarındandır. Özellikle Ardske, seçkin buğdayıyla ünlü olup Van’ın tahıl ambarı olarak tanınmıştı. En önemli tarım bölgeleri Hayots Dzor, Arçeş, Yeğegis ve Vostan vadileri ile Gâvar Ovası’ydı. Van Vilayeti’nde (özellikle Hakkâri’de) hayvancılık gelişmişti. Van şehri, önemli bir ticaret ve zanaat merkezi olmuştur.

Bölge, zengin yeraltı kaynaklarına (demir, kurşun, bakır, altın, gümüş, taşkömürü, tuz, petrol vs.) sahiptir. Vilayetin batı kısmı (Gâvaş, Karçkan, Şatakh) orman bakımından zengindir.

 Birinci Dünya Savaşı arifesinde Van Vilayeti’nde 485 bin kişi (Ermeni, Kürt, Süryani, Türk, Yezidi, Yahudi, Kafkas dağlıları, çingene vs.) yaşamaktaydı. 1870–80 yıllarında Ermenilerin sayısı 250–300 bin (nüfusun %60’ı) kişiydi. Lâkin salt 1894–96 kırımları ve göç nedeniyle Van Vilayeti’ndeki Ermeni nüfusu 50 bin kişiyle eksilmiştir. Bununla birlikte, Birinci Dünya Savaşı’na kadar bölgenin en büyük etnik grubunu 210 bin kişiyle (yaklaşık %43) Ermeniler oluşturmaktaydı. Ermeniler büyük oranda Van Kazası’nda kümelenmiş ve kazada mutlak çoğunluğu (185 bin kişi veya %63) oluşturmaktaydı.

Vilayette yerleşik olan Kürtlerin sayısı 130 bindi (%27). Kürtlerin ezici çoğunluğu aşiret hayatına bağlıydı.

Van Vilayetinde önemli sayıda Nasturi Süryani (yaklaşık 100 bin kişi veya %21) de bulunmakta ve büyük çoğunluğunu teşkil eden 70–75 bin kişi Hakkâri’de (nüfusun yarısından fazlası) yaşamaktaydı. Hemen-hemen özerk olan “Süryani (Asur) bölgesi” (yaklaşık 50 bin nüfusuyla), Büyük Zab’ın orta kısmı havzasında bulunmaktaydı. Nasturilerin dini önderi olan Mar-Şimun’un makamı Culamerk’in Koçaris yerleşim yerinde bulunmaktaydı.

Yezidiler, Mahmudi ve Berkri’nin yirmiye yakın köylerinde yaşamaktaydı ve sayıları Birinci Dünya Savaşı’na kadar 6500 kişiydi.

Türkler (35 bin kişi veya %7) genelde Van şehrinde, bazı çevre köylerde Akants ve Ardske’de yaşamaktaydı.

1915 yılında, Van kahramanlık mücadelesi sayesinde bölge Ermenilerinin büyük bir kısmı katliamlardan kurtulabilmişlerdir. Van şehrinin, Ermeni gönüllüler ve Rus ordusu tarafından ele geçirilmesinden sonra (6 Mayıs) A.Manukyan yönetiminde bir eyalet oluşturulmuştur. Lâkin Rusların temmuz ayında gerçekleştirdikleri beklenmedik ricatı sonucunda kurtulabilen Ermeniler (45–50 bin kişi), büyük zayiatlar vererek Doğu Ermenistan ve Kafkasya’ya göç etmeye mecbur olmuş, bu arada Süryaniler ve Yezidiler de bölgeden uzaklaşmışlardır. Daha sonra sadece az sayıda Ermeni tekrar Van Vilayeti’ne (şehirde, şehir çevresinde ve Timar, Arçak ile Hayots Dzor köylerinde) yerleşmeye muvaffak olmuştur. 1918 yılında Kosti Hambardzumyan yönetiminde, Vaspurakan beyliği adı altında yerel bir yönetim kurulmuş, fakat Osmanlı ordusunun şubat ayında saldırıya geçmesi sonucunda 25 bin Ermeni tekrar anayurtlarını terk etmeye mecbur olmuştur. 1927 sayımına göre, eski Van Vilayeti sınırları içinde artık hiçbir Ermeni yaşamamaktaydı.

Van’ın Ermenilerle meskûn yerleşim yerleri (XIX. yüzyıl sonu, XX. yüzyıl başı)

1. Van Sancağı

1. Van Kazası. Van-Tosp. Avants, Averaki, Artamet, Berdak, Darman, Cırvandants, Lamızkert, Lezk, Dsıvıstan, Kendanants, Koğbants, Kurubaş, Dzoravants, Mıkhıkner, Şahbaği, Şuşants, Voskebak, Çobanoğlu, Yukarı Pakhezik, Sığga (Sıkhgah), Sevagrak, Van şehri ve Faruğ

Arçak. Aspışat (Aşağı Haşpışat), Aspıstan (Haspıstan), Arçak, Boğazkesan (Boğazkesen), Dağveran, Zarants, Erman, Lim, Kharakonis, Kartalan, Kızılca (Kozluca), Hazara (Azaren), Aşağı Mazruk, Mandan, Yalkuzağaç, Nabat, Çakhmakh, Sevan.

Timar. Adigözal (Adıgüzel), Alür, Ağcaveran, Amenaşat, Amkuberd (Amku Norgeğ), Annavank, Astvadsadsin (Tiramayr), Ater, Atnakants, Artavez, Baz (Panz), Bayrak (Bagagrak), Güllü, Goms, Gosnents (Küsnents), Daşoğlu, Darabek, Yekmal, Ererin, Tırkaşen (Çakhırbek), Kharaşik, Khavents, Khıjişk, Dsakdar, Kalacuğ, Koç, Marmet, Meydancuğ, Norşen, Norovants, Şahgâldi (Şenik), Şekhkara, Şıkheni, Şıvakar, Poğants, Canik, Cigraşen, Satibek, Sosrat (Dsordsorberd), Tırlaşen (Dırnaşen), Pirgarib, Köçani, Köprüköy.

Hayots Dzor. Angığ, Ankıştants, Areğ, Astvadsaşen, Aratents, Gukants, Eremeri, Tırkaşen, İşkhanigom, Kharakants, Khek (Hayk), Khosp, Khorgom, Kem, Kızıldaş, Kığzi, Hirç, Hındıstan, Maştak, Margs, Mulk, Norgeğ, Voçkhırants, Pıjınkert (Yukarı Mıjınkert), Pıltents, Surb (Aziz) Vardan, Toni, Karavants, Kerds, Köşk.

2. Berkri (Muradiye) Kazası. Alikala (Alikalen), Andzav, Aşegeran, Areğ, Avasor, Bazidağa (Bayazid-ağa), Berd (Kala-dargâzin), Berkri, Bişi, Güzak (Angüzak), Goms, Gondurma, Goran, Gordsot, Davzar, Dero, Dirakli, Yekmal, Yukarı Tikma, Khan, Khaçan, Kharaşik, Khıjişkhatun, Kanegavan, Keçan, Kızılkilısa, Yukarı Kortkan, Yukarı Ğaymaz, Aşağı Ğaymaz, Metğul (Mıhetkoli), Muça, Aşağı Nazarova, Şarafkhana, Şeykh-Haydar, Çıbıkhlu, Pısekgeğ, Salahana, Aşağı Salmıka, Sind (Sınd), Surb Tatos, Petants (Pet), Pışigümbat, Kâbabik, Köşk, Korkokner (Korkor).

3. Arçeş Kazası. Agrak, Akants kasabası, Ağasav, Aği, Ağırsav (Asraf), Ardzav, Ancni, Aspısnak, Ardsvaber vank, Armizonk, Arcunits vank, Banon, Berdağ, Bılur, Bılurmak (Bolor Marg), Gandzak, Gelkan (Galahok), Yukarı Göz, Aşağı Göz, Gomeşvan, Gomk, Dadalu, Dilan, Ziyaret, Zeve (Zevik), İncasu, Yukarı İrişat, Aşağı İrişat, Khaçerov, Kharken, Khocalu, Dsakdsak, Karamelik, Karacalu, Karakilisa, Kenapori vank (Gineber vank), Kızılkilisa (Urınkar), Kıtrads Kar, Haki, Hasan-Avdal, Hasandoli, Harutyun, Mazra, Maçars, Matğavank, Medsopavank, Meydan, Moy, Nanacani, Şıkyaftkan, Şor (Cilan), Çakhırbek, Cigraşen, Cudgâh, Sianmeş (Şinamec), Soskun, Sulvarköy, Pay, Paykhıner, Papışken, Pir-Omar, Kalakü, Kârtis (Gaytis), Koçköprü, Kokın, Kuzer, Kurdınkaz, Ororan.

4. Ardske-Alcavazi (Adilcevaz) Kazası. Ayğırgöl, Anuşağbür, Aren, Arınckus, Ardske-Alcavaz kasabası, Aşağı Arçıra, Armutlu, Barkat, Gatıköy (Kadıköy), Gâzukh (Gandzak), Ziraklu, Egedzor, Tağantsotsgeğ (Tarkhanlu, Yukarı Arçıra), Khorants, Khorerov, Dsırget, Ğarakeşiş, Koçer, Koğes, Kuzel, Haskındruk, Manik, Maçian (Maço), Marnik, Mırkhonts, Norşen, Norşencuğ, Yukarı Sipan, Aşağı Sipan, Viçkatsruk, Tandzut, Tıkis, Uri, Pışangomer, Orangazi.

5. Gâvaş Kazası. Gâvaş. Atanan, Akhavants, Ağun, Bakhvants, Belu, Boğonis, Gandzak, Değdzis (Teğtis), Indzak, Tağik (Çarahan), Timar, İli, Harberd, Hiriç, Matmants, Mokhraberd, Narek, Norgeğ, Şatvan, Vostan, Patakants, Yukarı Sare, Sıpitakvank (Tağik), Surb Sahak, Varents, Takhmants, Tşoğ, Paykhner, Pışavants, Karadaşt.

Karçkan. Arants, Başvants (Paşvadsk, Khındzorik), Goms, Yeğegis (Güllü), Khardzit, Khındzorgin, Khums, Dsapor, Kançars, Karb, Kendrants (Gindrants), Kut, Hındzan, Mırors, Nanikants, Şikrants (Şıkranis), Sımbon, Sorb, Sıtus, Vanik (Gavar-Vanik), Vanik (Daşti/Ovalık-Vanik), Urants, Urendus, Pikants, Pırkhus, Kavrak, Oğvants, Orants (Urunts).

Moks. Ağin, Ağmığus, Anapat, Arinc, Arants (Arents), Askıncavs, Atiçants, Bar, Bırtnut, Bulents, Burand, Getezır (Gidris), Gınekants, Gomants, Gomer, Demkar, Taramağ, Lıçan, Lulents, Khalents, Khreb, Dsartants, Dsapants, Kaytants, Kasır, Karkıçants, Kıçav, Kıçoğs, Hagılvan, Havaris, Hatsabılur, Her (Hir), Makni, Moks kasabası (mahalleleri: Abrahaments, Andzığonts, Daşti, Kağaki), Marakants, Norovants, Nanents, Şen, Saks, Sep (Sip), Sıpkants, Sors (Surs), Vankik, Tımis, Petateğ.

Yukarı Karkar. Arkents, Khırortents, Dsoku, Kiçi, Hağt, Dzakhoğ, Mıçkants, Mulk, Tap.

6. Şatakh Kazası. Aygi (Higi), Areğ, Arigom, Aroski, Avzıni, Armışat, Arckants, Akrus, Bakhçıkants mızre, Bols, Bılisava, Görandaşt, Yukarı Darents, Aşağı Darents, Yeritsu mızre, Tağ kasabası, Khaçants, Khıran, Kholktun, Khumar, Dsidsants, Dsuğ, Kağagis, Kağpi, Kaçet, Kaynemeran, Kasır, Karader, Koriç, Korovank, Kıverıs, Haşkants, Haro mızre, Hinents, Martakerots, Mardants (Martanis), Mardseğ, Makoşk, Muskava, Yukarı Nar, Aşağı Nar, Navhand, Nıküs, Şahrur, Şamo mızre, Şeğcants, Şidan, Şina mızre, Aşağı Şivraş, Şore mızre, Vogis, Pağk, Paponts mızre, Cınuk, Sak, Sarget, Sevtikin (Sivtıki), Sivtıkna gomer, Sozvants, Sıvara mızre, Vakhrov, Tığaspar, Pağents (Pakan), Kosents mızre, Kırments.

7. Norduz (Mamuret-ül Reşat) Kazası. Alaman (Olaman), Ağsin, Aşkan, Beşan (Bişik), Dim, Erani, Khorkhore, Koğan, Hekan (Hikân), Hostayan, Marvana, Aşağı Norabin, Şahmants, Yukarı Sıkunis, Aşağı Sıkunis, Pirbadalan.

8. Mahmudi Kazası. Yukarı Akhorik, Aşağı Akhorik, Avzarik, Karahisar, Hasan Tamran, Şamşadin, Çamırlu, Satmants, Saray avan, Tırorak (Tılorak), Keşiş (Keşişner).

2. Hakari (Hakkâri) Sancağı

1. Khoşab (Hoşap) Kazası. Agrak, But, Golan, Gırdikan, Zenis, Zernak (Dzernak), Khoşab, Kangavar, Kasır, Kasrik (Ağcağala, Akçakale), Hurtuk (Vortok), Mızre (Hogvots vank), Pahants, Salahana, Tarakhon, Pakagâduk, Paçan, Kilisa, Kırel (Gıryal).

2. Ağbak Kazası. Alalan (Surb/Aziz Hakob), Alas, Aşkert (Aşağı Aşkitan), Arak, Aspıstan (Haspıstan), Avzan, Ates, Arci, Bablasan, Baz, Başkale kasabası, Bars, Bıjınkert, Gaylagom, Zargavk, Erınkani, Tağik, Laşkot, Kharatun, Karabuli (Karabılur), Heresan, Hozi (Osi), Malgava, Çukh, Patkan, Rasulants, Sorader (Dzoradir), Soran, Vankigeğ (Dıher), Pis.

3. Culamerik (Çölemerik) Kazası. Khalilan, Khanants, Serman, Pakan, Piran.

4. Gâvar Kazası. Bajergâ (Yukarı Bajergah), Diza (Diza-Gâvar) kasabası, Kadian, Karpel, Pizan.

KÜÇÜK ERMENİ ANSİKLOPEDİSİ

Yerevan, 2003, 4.c.