En ince işlenmiş “haçkar”lar 13. yüzyılda yapılmıştır

Ermenistan hiçbir anlamda bir “ada” değildir; tersine ülke birkaç bin yıldır doğudan batıya, kuzeyden güneye uluslararası yolların kesiştiği bir coğrafyada yer almakta. Dolayısıyla, savaş ve çatışmaların zorlukları bir yana, Ermeni halkı birçok kültürle temas halinde olmuş, onlardan etkiler almış ve onları etkilemiştir. Bunun doğal bir sonucu olarak bölge halkları arasında, müzik, dans, mutfak ve geleneksel giysilerde benzerlikler de dahil çok çeşitli kültürlerin yansıması hissedilir.

Ancak Ermeni kültürünün bazı özellikleri gerçekten kendine özgüdür. Örneğin haçkar, özgün bir Ermeni sanat formudur. Haçkar, Ermenice “haç” ve “taş” sözcüklerinin birleşiminden doğmuştur ve belki de bu yüzden İngilizcede kimi kez “cross-stone” yani “haç-taş” olarak geçer. Hıristiyan mirasını dile gelişi olan ve yüksek yerlerdeki kayalara, ya da kimi zaman doğrudan dağın kendisi üzerine oyularak yapılan haçkarlar, böylece Ermeni kimliğinin iki temel özelliğini yansıtırlar.

Geçmişi İ.S. 9. yüzyıl kadar gerilere giden haçkar sanatı en ince işlenmiş ürünlerini 13. yüzyılda verdi ve 1700’lerin sonlarından itibaren önemini kaybetmeye başladı. 20. yüzyılda sanatın geri geldiğini ve özellikle Ermenistan’ın bağımsızlığını ilan etmesinin ardından büyük bir gelişme gösterdiğini görüyoruz. UNESCO 2010 yılında haçkarları İnsanlığın Manevi Kültür Mirasını Temsil Eden Örnekler listesine almıştır.

Bugün haçkarlarda çeşitli motiflerin yanı sıra en çok “Hayat Ağacı” öğesini görürüz. Taşa oyulan örgü motifi, Kelt sanatındakine benzer bir şekilde başlangıcı ve sonu olmayan bir sürekliliği ifade eder. “Kanatlı Haç”lar da sık rastlanan bir motiftir. Burada, aşağıya ve iki yana doğru dairesel bir formdan (rozet) iki kanatın birer alev gibi uzandığı, sivri uçlarıyla bir Ermeni haçı görürüz. Geometrik formlara ek olarak haçkarlarda üzüm, nar, bitki, hayvan ve seyrek de olsa insan imgelerine rastlanır.

Haçkarlar birer süsleme unsuru olarak kullanılır. Taşıdıkları dini simgeler nedeniyle onları dünyanın her yerinde Ermeni kiliselerinde görebiliriz. Genellikle, gerek Ermeni Soykırımı, gerekse başka bir resmi saygı sunumu bağlamında anıtlar ve anma yapıları haçkar formunda yapılır. Hiç kuşku yok ki, daha gelişkin ve süslü mezar taşları Ermenistan ve diğer ülkelerde haçkar geleneğinden etkilenmiştir. Haçkar mezar taşlarının bulunduğu yerlerin güzel bir örneği, bugün Ermenistan’da Sevan Gölü yakınındaki Noratus’tadır. Burası yüzlerce yıldır kullanılmakta ve ölülerin çeşitli üsluplarda anıldığı bir mekân olarak yaşamakta.

Daha da ünlü bir haçkar alanı, bugün Azerbaycan’a bağlı Nahçıvan bölgesinde, Araks nehri kenarındaki Culfa’da bulunuyordu. Çarlık Rusyası döneminde trenyolu inşaatı Jougha haçkarlarının bir bölümünün tahrip olmasıyla sonuçlandı. Sovyet döneminde bakımsız kalan bölgedeki haçkarların yok edilmesi 1990’larda başladı. Azerbaycan yönetiminin bu Ermeni kültür mirasını tamamen ortadan kaldırmak amacıyla tahrip işini üstlendiği ortaya çıkınca, Aralık 2005’te uluslararası ölçekte bir kampanya başlatıldı. 13. yüzyıldan itibaren ayakta kalan iki binden fazla paha biçilmez haçkarın bulunduğu dünyanın en büyük Ermeni mezarlığı, diğer uluslararası kuruluşların yanı sıra Avrupa Parlamentosu’nun gösterdiği tepkiye rağmen, en sonunda buldozerlerle yok edildi.

Referanslar ve Diğer Kaynaklar

1. Hamlet Petrosyan. “The Khachkar or Cross-Stone” in Armenian Folk Arts, Culture, and Identity (edited by Levon Abrahamian, Nancy Sweezy, Sam Sweezy). Indiana University Press, 2001, s. 60-70
2. “Azerbaijan: Famous Medieval Cemetery Vanishes”, Institute for War & Peace Reporting, 27 Nisan 2006
3. UNESCO. “Armenian cross-stones art. Symbolism and craftsmanship of Khachkars”
4. “Hidden Yerevan: Khachkar Master”, CivilNet, 7 Ağustos 2012
5. Khachkar.am
6. Wikipedia: “Khachkar”
7. Wikipedia: “Armenian cemetery in Julfa”

http://100yil100gercek.com/gercek/en-ince-islenmis-hackarlar-13-yuzyilda-yapilmistir/