11. Gelişmiş Ortaçağ’daki (885-1.399) Ermeni mimarisi

Hovhannes Sanamyan

EC Armavir bölgesi, Ecmiadsin, Ararat’ın fonunda Zvartnots, 642-662 (fotoğraf Z. Sargısyan)

Artsakh, Kaşatağ bölgesi, Dsidsernavank, II.-VII yüzyıl (kazılar ve fotoğraf H. Simonyan. Alıntı: Artsakhi…, 2007, ec 19)

Ermenistan, 885 yılında Arap boyunduruğunu üzerinden atıp, bağımsız devletini yeniden kurar. Bagratuni hanedanlığı döneminde, ülkenin ekonomik ve siyasi gelişimi için olumlu şartlar tesis edilir. Eski şehirler (Dıvin, Nakhicevan, Van, Karin) genişleyip gelişir, yenileri (Ani, Kars, Lore, Kapan, Ardsın, Khılat, Manazkert ve diğerleri) kurulur. Ermenistan’ın ekonomik, dini ve toplumsal yaşamında şehirler önemli rol üstlenir. Bagratunilerin topraklarında olduğu gibi, Bagratunilerin egemenliğine tabi diğer Ermeni krallıklarında da (Vaspurakan, Taşir-Dzoraget, Sünik, Kars) yeni zanaatlar ve okullar oluşur.

Hacim ve alan çözümlemelerinin, savunma açısından elverişli mıntıkanın sunmuş olduğu şartların ileri derecede etkili kullanımına bağlı olduğu, stratejik kavşaklarda kurulmuş olan kaleler (Tignis, Mağasberd, Amberd, Handaberd vs.) yüksek askeri akıl ve yapı sanatı bilgisinin sonuçlarıdır.

Artsakh, Kaşatağ bölgesi, Dsidsernavank, II.-VII yüzyıl (ölçümler H. Sanamyan)

EC Aragadsotn bölgesi, Aştarak, Karmravor kilisesi, VII. yüzyıl (fotoğraf H. Simonyan)

Gelişmiş Ortaçağda, Ermeni mimarisinin yeni yükselişi, sadece Erken Ortaçağ’ın plan ve alan-hacim açısından mükemmeliyete ulaşmış olan geleneksel kilise tiplerinin (Makenyants manastırı, Hayravank, Sevan adasındaki Surb/Aziz Astvadsadsin, Şoğakavank, Ardsvanist, Ağtamar’ın Surb Khaç, Varagavank’ın Surb Astvadsadsin, Ani’nin Surb Arakelots, Gagikaşen vs.) yapımı sürdürülmekle kalmamış, bunlar mükemmelleştirilip, yeni bir gelişim seviyesine (Şirakavan, Argina, Sanahin, Hağpat, Keçaris, Bıcni, Marmaşen, Amberd) ulaştırılmıştır. Ermeni mimarlardan Manvel, Tırdat, Vetsik, Minas, Poğos, Siranes, Momik ve diğerleri, çağın yeni stil özelliklerinin, yeni uyum sisteminin, iç alanların yeniden düzenlenmesi, dış duvarların plastik işlenmesi, zengin dekoratif süsleme, mimarlıkta yeni güzelliklerin, monumental resim sanatı ile renk çeşitliliği prensiplerinin uygulanmasının vs. temelini atar.

EC Aragadsotn bölgesi, Mastara, Aziz Hovhannes kilisesi, V.-VI yüzyıl (fotoğraf H. Simonyan. Alıntı: Y. Asatryan, 2004, Talin bölgesi anıtları, şapki nkarı yev ec 60)

EC Sünik bölgesi, Ağudi, anıt-mezar, V.-VII. yüzyıl (fotoğraf H. Simonyan)

Gelişmiş Ortaçağ’da, Ermeni sanatı ve mimarisinin gelişim merkezi Ani şehri olmuş, dini (Katedral, Gagikaşen, Arakelots, Pırkiç, Abuğamrents, Honents kiliseleri), savunma amaçlı (Aşotaşen ve Sımbataşen surları), mimari (köprüler) ve dünyevi (Paron sarayı, kervansaraylar, zenginlerin konakları) yüksek sanat değerinde başyapıtlar bu şehirde inşa edilmiştir.

IX.-XI. yüzyıl Ermenistan’ında, dini, toplumsal ve müştemilat yapılarından oluşan bir dizi büyük manastır kompleksleri (Tatev, Sevan, Hayravank, Gındevank, Khıdskonk, Marmaşen, Sanahin, Hağpat vs.) şekillenir. XIII.-XIV. yüzyıllarda Tatev, Sanahin, Hağpat, Noravank, Keçaris, Hağardsin, Hariçavank, Hovhannavank, Makaravank, Dadivank vs. komplekslerinin yapımı büyük oranda bitirilir. Geğardavank, Gandzasar, Goşavank, Sağmosavank, Mışkavank, Değdznut, Khorakert, Kobayr, Ağtala, Khuçap, Neğuts, Kirants, Arakelots vd. manastırları gibi yeni dini kompleksler şekillenir. Kiliselere apsit bölümleri (Horomos, Hayravank, Marmaşen), çan kuleleri (Sanahin, Hağpat, Dadivank), okullar (Sanahin, Tatev, Gladzor), kütüphaneler (Sanahin, Sağmosavank, Dadivank), prefektoryumlar (Hağardzin, Kobayr, Dadivank), çeşmeler (Sanahin, Hağpat) ve farklı kullanım ile üretim binaları eklenir.

EC Armavir bölgesi, Ecmiadsin, Aziz Hripsime kilisesi, 618 (fotoğraf Z. Sargısyan)

Farklı zamanların ve kullanım amaçlarının yapılarıyla şekillenen manastır kompleksleri, alansal ve sanatsal, bütüncül ve uyumlu, tabii ortamla son derece ahenkli mimari yapılar olarak göze çarpmaktadır. Bu yapılar aynı zamanda, harikulade minyatürlerle bezeli elyazması parşömenlerin hazırlandığı dinsel-kültürel merkezler olmuşlardır.

EC Aragadsotn bölgesi, Talin, dörtköşe anıt, IV.-V. yüzyıl, tüf (fotoğraf H. Simonyan)

Kayalara oyulmuş mahalleler, kiliseler ve mezarlar (Geğardavank, Martiros, Ani, Sıpitak), iki katlı kilise-mozoleler (Noravank’ın Burtelaşen, Yeğvard, Kaputan), kervansaraylar (Selim, Aruç, Talin), köprüler (Sanahin, Ani, Arpa) vs. XI.-XIV. yüzyılların yapı sanatına özgün örneklerdir.

Gelişmiş Ortaçağ’daki Ermeni kültürünün vazgeçilmez bir bölümünü Kilikya Ermenistan’ının mimarisi oluşturmaktadır. Bölgenin fiziki-coğrafi özgün şartları (Doğu ve Batı’nın deniz ve kervan ticaret yollarının birleşme noktası), şehir, kale ve konakların (Sis, Anarzaba, Lambıron, Çançiberd, Kançiberd, Levonkla, Mosd vs.) yapımına katkı sağlamıştır. Ayas ve Korikos, liman-kaleler olmuştur.

Kilikya’da, Ermenistan doğasının yapı geleneklerini sürdürüp, dekoratif süslemelerinin, mimari özelliklerinden biri olan bazı tanınmış kiliseler (Zoravarants, Korikos, Surb Sofia, Paperon, Hıromkla, Adana) ve manastır kompleksleri (Mıliçovank, Surb Hakob, Paperon, Sıkevra, Dırezark, Arkayakağnu, Akner manastırları) kurulur.

Kilikya minyatür okulu, yerel manastır komplekslerinde şekillenir. Sayısız parşömen kitaplar, zengin renk yelpazesi ve sanatsal motiflerin ahengiyle göze çarpan zengin resimlerle süslenir.

Khaçkar (haçtaş-çev. notu) sanatı (Sanahin, Odzun, Geğardavank, Dadivank, Goşavank, Noravank) yeni bir gelişim düzeyine erişir. Kabartma resimlerle süslü khaçkarların en nadide örnekleri Dıseğ’in “Khaçelutyun” (çarmıha gerilme-çev. notu), Hağpat’ın “Amenapırkiç” (kurtarıcı-çev. notu) vd. haçkarlardır.

Türkçeye çeviren: Diran Lokmagözyan