Tehcir edilen Ermeniler’den 41 bin 117 adet boş bina kaldı

Murat BARDAKÇI

Talát Paşa’nın belgeleri arasında, tehcir edilen Ermeniler’den kalan gayrımenkullerin listesi de bulunuyor. Paşa’nın “İskán, Aşiretler ve Muhacirler Müdürlüğü”ne yaptırdığı çalışmaya göre, 18 adet viláyetle sancağa dağılmış bulunan Ermeni mallarının adedi, 41 bin 117. Nüfus hesaplamaları ise, tehcirin en yüksek sayıda uygulandığı viláyet olan ve 1914 yılında 141 bin Ermeni’nin yaşadığı Sivas’ta, 1915 sonrasında sadece 8 bin 97 Ermeni’nin kaldığını gösteriyor.

Yoğun çatışmalara ve cephede savaşan orduya arkadan saldırılara sahne olan Erzurum, Bitlis, Van, Diyarbakır, Trabzon ve Elázığ’daki toplam 471 bin 928 Ermeni’nin ise tamamı başka yerlere nakledilmiş ve bu şehirlerde tek bir Ermeni bile bırakılmamış.

SADRAZAM Talát Paşa’nın 1915 tehcirinden sonra, o zamanki adı “Dáhiliye Nezáreti” olan İçişleri Bakanlığı’nın bünyesindeki “İskán, Aşiretler ve Muhacirler Müdürlüğü”ne hazırlattığı sonuç listelerinde, tehcir edilen Ermeniler’den kalan gayrımenkullerin dökümleri de yeralıyor.

Dökümlerde, viláyetlerdeki gayrımenkul listelerinin hemen altında bunların ilçelere göre dağılımı gösteriliyor. Daha sonra, Ermeniler’e ait olan maden imtiyazlarıyla yine onlardan kalan çiftlikler ve Yunanistan’a kaçan Rumlar’ın bıraktıkları gayrımenkuller sıralanıyor.

Bugün, tehcir sonrasında Ermeniler’den kalan boş binaların listesini yayınlıyorum. Paşa’nın“İskán, Aşiretler ve Muhacirler Müdürlüğü”ne yaptırdığı çalışmaya göre, 18 adet viláyetle sancağa dağılmış bulunan Ermeni binalarının adedi, 41 bin 117.

“Tehcirin il il dökümü” başlıklı kutularda ise, beş yerleşim merkezinde tehcir öncesi ve sonrası yaşayan Ermeni nüfus mikdarı yeralıyor.

Mecburi göçün en yüksek sayıda uygulandığı viláyet olan ve 1914 yılında 141 bin Ermeni’nin yaşadığı Sivas’ta, 1915 tehcirinden sonra sadece 8 bin 97 Ermeni kalmış. Yoğun çatışmalara ve cephedeki orduya arkadan saldırılara sahne olan Erzurum, Bitlis, Van, Diyarbakır, Trabzon ve Elázığ’daki toplam 471 bin 928 Ermeni’nin ise tamamı, bir diğer listeden anlaşıldığına göre başka yerlere nakledilmiş ve bu şehirlerde tek bir Ermeni bırakılmamış.

Nüfus listelerinin nasıl okunacağını tekrar açıklayayım: Viláyet ve mutasarrıflık isimlerinin hemen altında bulunan“Yerli Ermeniler” ibaresi, o merkezde tehcir sonrasında kalan Ermeniler’in sayısını göstermektedir. “Yabancı Ermeniler” kısmı, yine o merkeze başka yerlerden nakledilen Ermeniler’in adedi, “Genel Toplam” da tehcirden sonra orada varolan Ermeni nüfustur. En sondaki sütunda, aynı bölgede tehcirden bir yıl önceki Ermeni sayısı yeralmaktadır.

Rum tehcirini Rahmi Bey engelledi

İttihadçılar’ın İzmir Valisi Rahmi Bey, 1918’de İngilizler tarafından “savaş suçlusu” olarak götürüldüğü Malta’da, hapishanesindeki odasında mandolin çalıyor. 

İTTİHAD ve Terakki’nin önemli isimlerinden olan Rahmi Bey, partisinin işbaşına gelmesinden sonra en zengin gümrüklerin bulunduğu İzmir Valiliği’ne tayin edildi.

 Aşağıda, Rahmi Bey’in 1919’un 28 Mayıs’ında İçişleri Bakanlığı’na gönderdiği oldukça uzun telgrafın bir bölümü, bugünün Türkçesi ile yeralıyor. Rahmi Bey’in belgelerini, torunu olan aziz dostum Melekşah Arslan’dan temin ettim.

’BU,BİZE YAKIŞMAZ’

Bakanlık, Fethiye ile Alanya arasındaki bölgelerde yaşayan gayrımüslimlerin ve demiryollarının çevresindeki Rumlar’ın güvenlik gerekçesiyle başka yerlere nakledilmesine karar vermiş ve Rahmi Bey’den yeni bir tehcir başlatmasını istemiştir. Rahmi Bey ise cevabi telgrafında “Bu insanların bize bir kötülüğü dokunmadı. Dolayısıyla, yerlerinden oynatılmalarında bir fayda görmüyorum” demekte ve “Bu gibi işler hükümete hiç de şeref vermez” diye yazmaktadır: 

SURİYE’YE GİTTİ

1917’nin hemen başında, o sırada Şam’da ordu kumandanı olarak bulunan Bahriye Nazırı Cemal Paşa’nın davetiyle Suriye’ye giden Halide Edip, Şam’daki ve Beyrut’taki kız okullarıyla yetimhanelerin iyileştirilmesine çalışmış ve oralara gönderilmiş olan Ermeniler ile de yakınlık kurmuştu.

Aşağıda, İstiklál Savaşı yıllarının “Halide Onbaşısı” Halide Edip Adıvar’ın, 1917’nin 1 Mart günü İstanbul’a, Maliye Nazırı Cavid Bey’e gönderdiği uzun mektubun bazı bölümleri yeralıyor. Bu mektubu okurken Halide Edip’in muhalif karakterini unutmamak ve bazı edebiyatçıların günümüzde de benzer sözler söylediklerini hatırlamak gerekiyor.

“Muhterem Cavid Bey.

mbardakci@hurriyet.com.tr 

http://www.hurriyet.com.tr/yazarlar/4310468.asp?yazarid=28&gid=61