6. Orta Bronz çağında (M. Ö. 2.400-1.500) Ermenistan

Hakob Simonyan

M.Ö. III. binyıl ortalarında, Ermenistan’ın sosyal-kültürel ve siyasi yaşamında önemli değişimler gerçekleşir. Ermenistan Yüksek Platosu’nun merkezi ve kuzey bölgelerinde, erken mezar höyüğü ve renkli çömlek kültürü taşıyıcısı Hint-Avrupa boyları hâsıl olur. Derin bir ekonomik kriz yaşayan Şengavit sosyal-kültürel toplumu yıkılır. Göçle gelenlerin ve yerli unsurların kaynaşmasından, Karmirberd, Sevan-Artsakh, Tıreğk-Vanadzor ve Karmirvank olarak anılan birbirleriyle akraba dört antik kültür doğar. Bunlar, birbirlerine akraba olan bir kültür grubu olarak, Ermenistan Yüksek Platosu’nun hemen tüm kısımlarını, Urmia, Van ve Sevan gölleri havzaları arası ile Büyük Kafkas sıradağlarına kadar uzanan çevre bölgelerde yaşar. Şengavit kültüründen farklı olarak, Orta Bronz çağı ekonomisinde hayvancılık, ağırlıklı konumdaydı. Kemik örnekleri haricinde, bilinen anıtların %70’ini oluşturan ve büyük bir sayı ihtiva eden mezar alanları bunu kanıtlamaktadır. Eski Doğu kültürleri bağlamındaki (M. Ö. XXIII. yüzyıl) en eski, ehlileştirilmiş at kurban etme örnekleri, Ermenistan’da (Aşağı Naver mezar alanı) tespit edilmiştir.

Başarılı askeri operasyonlar da, Orta Bronz çağı ekonomisinde önemli bir yer tutmaktaydı. Kabile önderleri ve ileri gelenlerin elinde oluşan büyük çaptaki maddi imkân sonucunda zanaat ve sanat dalları, daha önce görülmemiş bir şekilde gelişir. Ermenistan, yeni-yeni şekillenen uluslar arası ticaret ağına dâhil olur. Süs eşyaları, silah ve değerli madenlerden yapılmış kap-kacağın, Ön-Asya merkezlerinden ortaya çıkartılan buluntularla benzerlikleri bunu kanıtlamaktadır.

Mimari stillerde dikdörtgen yapılar (Üzerlik Tepe, Medsamor, Aştarak’taki Berdşen) geniş yayılım kazanır. Mezarlar, şahsi definler için kullanılır. Ölüler, ayak ve kolları büzülmüş durumda erkekler sağ, kadınlar ise sol yana yatmış durumda gömülür. Üst düzeydeki kişiler öldüğünde, yakılarak defnedilir. Bu tören, Hititlilerde de olduğu gibi, sadece ileri gelenler ile rahiplere layıktı. Esas defin yapısı, merkezi kısmında oyulu dikdörtgen, bazen de köşeleri yuvarlaklaştırılmış toprak, kayaya oyulmuş veya taş döşeli duvarlı defin bölümleriyle, etrafında kromlehlerin dizili olduğu taş zırhtan oluşan höyüktü. Kral höyüklerinin çapı 50, derinliği 7 metreye ulaşmakta, mezar galerileri 150 metrekare alan kaplamaktaydı. Ermenistan’da, Orta Bronz çağı ileri gelenlerinin mezarlarındaki yakma ayini, devasa çapları, altın ile gümüşten kapların da bulunduğu zengin kullanım eşyaları, ithal eşyalar ile insan kurbanları, Hitit ve Mezopotamya kral mezarlarıyla kıyaslanabilir. Benzer mezarlar Tıreğk, Martkopi, Alazani Vadisi, Cavakhk, Aruç, Mayisyan, Karaşamb, Vanadzor, Aşağı Naver ve daha başka yerlerde ortaya çıkartılmıştır.

Sisian şehri yakınlarında bulunan Zorats Karer (Karahunc) anıtı özel bir yer tutmaktadır. Dairesel ve düz çizgi halinde dizili menhirlerden oluşan taş çizgi, yüzlerce metre uzanmaktadır. Bazı bilim adamlarına göre bu anıt, eski bir gözlemevi olup, ünlü Stonehange’e benzemektedir.

Ermenistan’ın, Orta Bronz çağı kültür mirası, uygulamalı sanat ve zarif, sanatsal maden işlemeciliği (torevtik) eserleri, soyun yaratıcı ruhunun görülmemiş bir güçle taşıp, vahşi bir yücelikle kamçılanarak (Vanadzor’daki heraltik duruşlu aslan kabartmaları ve Tıreğk’in çift cidarlı, altından, değerli taşlarla işlenmiş, Karaşamb’ın ve Koruktaş’ın gümüşten, üzerlerinde Hint-Avrupa mitolojisinin en eski destanlarının resmedilmiş kabartmalı kupaları) yaratmış olduğu sanat eserleri,  Ermeni halkının asırlar süren yaratıcılığının en canlı sayfalarını oluşturmaktadır. Altın, gümüş, bronz ve yarı-değerli taşlardan (kornelia, akik, siyah amber, oniks, obsidyen vs.), renkli cam ve kristalden hazırlanan süs ve ziynet eşyaları, iğneler, bilezikler, kolyeler, boncuklar, broşlar, aynalar vs. çok çeşitlidir. İşlemelerindeki renk oyunları ve vurgulamalarıyla resim sanatına ulaşan (Aşağı Naver, Tıreğk ve Getaşen hidrikleri, Elar, Aparan ve Aruç testileri vs.) renkli polikrom ve monokrom çömlekler, uygulamalı sanat dalında özel bir konuma sahiptir.

Renkli çömleklerle birlikte, törensel masa eşyalarını oluşturan siyah, cilalı, relief kuşaklı ve nokta dizili süslemeli kaplar, değerli sanat eserleridir.

Türkçeye çeviren: Diran Lokmagözyan