2. Ermenistan’ın eski taş devri

Vasili Lübin ve Yelena Belyana

EC Sünik bölgesi, Gorayk, geç aşil dönemi insanının yerleşim platosu (fotoğraflar H. Simonyan)

EC Taşir bölgesi, Kurtan, kesme aleti, erken aşil, günümüzden 1,9-1,8 milyon yıl önce, bazalt (kazılar ve fotoğraflar V. Lyubin ve E. Belyayeva)

Ermenistan’ın ilk sakinleri, eski taş devrinin insan benzeri varlıkları olmuştur. Ermenistan Yüksek Platosu’nun kuzeydoğu kısmında bulunan Ermenistan Cumhuriyeti’nin alanı, eski taş devri avcıları ve toplayıcıları için son derece elverişliydi. Volkanik çeşitlilik arz eden tabiat, taş aletler hazırlama açısından obsidyen, bazalt, dasit vs. gibi gerekli volkanik maddeler, av hayvanı ve aralarında tahıl ürünleri de olmak üzere zengin bitkisel gıda çeşitliliği gibi yaşamsal öneme haiz maddeler ve sınırsız su rezervleri vs. sunmaktaydı.

Ermenistan’da eski taş devrinin ilk buluntuları XIX. yüzyıl sonunda ortaya çıkartılmıştır. Bu sayı günümüzde binlere varmakta olup, aşağı taş devrinin farklı dönemlerine aittir.

Erken eski taş devri, yani aşil taş devri endüstrisi, özellikle de obsidyen ve dasit parçaları ile büyük slapların iki yanı işlenerek hazırlanan kesici el aletlerinin sivri uçlu, düzenli kenarlı büyük aletlerin derlemesi önemli bir sayıya ulaşmaktadır.

EC Taşir bölgesi, Kurtan, kesici alet, orta aşil, günümüzden 600-250 bin yıl önce (müteakiben b.y.ö.), bazalt (kazılar ve fotoğraflar V. Lyubin ve E. Belyayeva)

Kesici el aletlerinin düzgün şekilleri, genişlemesine zarif formları ve çalışan kenarların özenle işlenmesi, bunların esas grubunun geç aşil dönemine (M. Ö. 600-275/250 bin yıl) ait olduğunu kanıtlamaktadır. Aşil endüstrisi, Homo erectus olarak anılan eski devir insanını hazırlamıştır.

Aşil dönemine ait toprak üstü buluntuları, Hrazdan havzasında (Arzni, Cıraber, Hatis vs.), Artin Dağı ve Aragads’ın zirvelerinin güneybatı (Satani dar, Daştadem) yamaçlarında, Ermenistan’ın kuzeyinde, Cavakhk’ın volkanik oluşumlu sıradağların ön dağlık bölgesinde yaklaşık 20 ören yeri (Bılagodarnoye, Noramut vs.) ortaya çıkartılmıştır.

EC Sünik bölgesi, Gorayk, Zuygağbür, kesici alet, geç aşil, 250-40 b.y.ö., obsidyen (kazılar ve fotoğraflar H. Simonyan)

Cavakhk sıradağlarında bulunan ören yerlerinden birinde, kesici el aletleri haricinde aletler ve bu aletlerle hazırlanmış olan çekirdek (nucleus), slap, keski ile ufak aletler bulunmuştur. Tarihi-kültürel mirası araştırma merkezinin ekibi 2012’de, Ermenistan’ın güneyinde, Sünik bölgesinde, Vorotan kaynaklarında, deniz seviyesinin 2200-2400 m. yüksekliğinde bulunan platoda geç aşil dönemine ait handeksler ortaya çıkarmıştır.

Ermeni-Rus ortak ekibi son on yıllar zarfında, ülkenin kuzeyinde erken eski taş devrine ait, orta ve erken aşil dönemi anıtları (Murdovo, Sev Khaç, Kurtan) ortaya çıkarmıştır. Uran-cıva izotop analizi sonuçları, erken aşil kültür katmanları ile en eski buluntuların (çoperler, sivri uçlular, kütleseller, kaba kesiciler) kesin tarihini M. Ö. 1,8-1,9 milyon olarak tespit etmiştir. Bu buluntular, geniş Avrasya bölgesinde bulunan Homo erectus’un faaliyetlerinin en eski izleridir.

Neandertal insanı, eski taş devrinin orta döneminde (M. Ö. yaklaşık 270/250-40 bin yıl), nehir vadileri civarında bulunan mağaralarda (Yerevan, Lusakert 1, Hovk vs.) ve yüksek platolarda (Aragads’ın güney yamaçları-Daştadem, Amul Dağı yakınlarında-Gorayk) yaşamaktaydı.

Geç taş devrinde (M. Ö. 40-12 bin yıl), son buzul dönemi olan vürm döneminde Ermenistan Platosu’nda hüküm süren son derece sert iklim koşulları sonucunda modern insan Homo Sapiens, varlığını sürdürebileceği alanlar ele geçirir. Günümüz Ermenistan bölgesinde, geç taş devrine ait iki anıt olan Ağit 3 mağarası ve Kalavan 1 açık hava istasyonu, deniz seviyesinden 1.600 m. yükseklikte bulunup, M. Ö. 35-27 ile 16-14 bin yıl dönemine aittir.

Türkçeye çeviren: Diran Lokmagözyan