Diarbekir (Diyarbakır) Vilayeti, Tigranakert Vilayeti: Osmanlı İmparatorluğu’nun Batı Ermenistan bölgesinin, Diarbekir (Diyarbakır) merkezli yönetim bölgesi. Ağdznik’in önemli bir bölümü, Dsopk’un güney doğusu, Ermeni Mezopotamya’sı, Dsavdek ve Arvastan’ı içine almaktaydı. Kuzeyden Erzurum, kuzey doğudan Bitlis, güney doğudan Van, güneyden Musul, Deyr Ez Zor (Der zor) ve Halep, güney batıdan Urfa, batıdan Kharberd (Harput) vilayetleriyle sınırdaştı. 1515–20 yıllarında kurulmuştu.
XIX. yüzyılın 40’lı yıllarına kadar hemen-hemen tüm Dsopk ve Ağdznik’i, kuzeyden ise Mezopotamya’nın bazı bölgelerini kapsamaktaydı. Diarbekir Vilayeti’nde bazı
Ermeni beylikleri (İsayan, Savur vs.) korunmuş olmakla birlikte mirasla devredilen Kürt yurtları (yurtluk, ocaklık) ve yarı-özerk yönetimler (hükümetlikler) kurulmuştu.
Vilayetin Berdak, Medskert, Sağman ve Beri kazaları XVIII. yüzyıl sonu ve XIX. yüzyıl başında Çarsancak olarak toplu şekilde adlandırılmaktaydı, Arğni, Kharberd ve Cermuk ise “Madenlerin Yöneticisinin Sınırı” olarak anılan geniş bir yönetim alanı içinde birleştirilmişti.
1840’ların ortasında yarı-bağımsız Kürt beyliklerini ortadan kaldıran Osmanlı Hükümeti, 1847 yılında Diarbekir Vilayeti bölgesini yeni kurulan Kharberd ve Kürdistan vilayetlerine bölmüştür. 1867 yılında Diarbekir Vilayeti, eski sınırları dâhilinde tekrar kurulmuş, 1877 yılında vilayetin kuzey ve kuzey doğusundan bazı kısımlar, 1880’li yılların ortasında ise Malatia (Malatya), Kharberd Vilayetine bağlanmıştır. Yeni kurulan Bitlis Vilayeti’ne Sığerd (Siirt, 1879-80), Genc (Genç), Khulp (Kulp) ve Çapağcur (1880’ler) eklenmiş, bundan sonra ise Diarbekir Vilayeti sınırlarında Birinci Dünya Savaşı’na kadar bir değişiklik yapılmamıştır.
Yüzölçümü 47 220 km2 olan Diarbekir Vilayeti’nin XX. yüzyıl başında üç sancağı vardı Diarbekir (Bışerik, Derik, Diarbekir, Lıce/Lice, Severek/Siverek, Silvan kazaları), Arğıni veya Arğana-Maden (Ergana Maden) (Balu/Palu, Maden, Cermuk kazaları) ve Mardin (Mardin, Midiat/Midyat, Nisibin/Nusaybin, Cezire/Cizre, Savur kazaları). Diarbekir Vilayeti’nin büyük bir kısmı Tigris’in (Dicle) yukarı kısmında yer almaktadır.
Batı Tigris ve Aradsani (Murat Çay) Diarbekir Vilayeti sınırları içinden akmaktadır. Vilayetin yüzey şekli genellikle ovalıktır güney batıda kurak-çölsel bölgeler mevcuttur. Kuzey yönünde Arğıni ve Balu dağları uzanmaktadır. Batı Tigris’in güneyinde bulunan Karacadağ ve Mardin (Masion, Turb-Abdin) sıradağlarınıın devamını Cudi Dağları (Tigris’in sağ kıyısı) oluşturmaktadır. Bölgenin başlıca zirveleri Şaryekşan (2651m), Kara-Omar (2477m), Şıkhabad (2089m), Karacali (Aşimun, 1919m), Khaçerdum (1560m), Bemadan’dır (İzela, 1520m). Bölge bakır (Arğana-Maden, Balu), kurşun (Arğana-Maden), demir (Sevan-Maden, Çınkuş), altın ve gümüş (Arğıni), taşkömürü (Balu, Egil, Karacadağ, Cezire, Cermuk), silikatlar (Savur), petrol (Cezire), tuz (Lıce) yatakları, kükürtlü maden suları (Cermuk) açısından zengindir. Barbarca yapılan kesimler sonucunda artık sadece bazı bölgelerde (Balu, Lıce, Karacadağ) eski gür ormanların kalıntılarına rastlamaktayız. Batı Tigris vadisinde bulunan Arğıni, Bışerik, Diarbekir ve Silvan Kalesi’nin ovaları verimlilkleriyle meşhurdu. Arğıni, Balu vadisi, Egil, Hazro, Hisnikeyf (Hasankeyf), Mardin, Severek (Siverek) önemli bağcılık ve şarapçılık, Diarbekir, Severek, Midiat (Midyat, Tur-Abdin yaylası) ise sebzecilik-bostancılık merkezleri olarak tanınmaktaydı.
XX. yüzyıl başlarında bölge 470 bin kişilik nüfusa sahipti (Ermeniler, Süryaniler, Kürtler, Türkler, Araplar, Yunanlılar, Yahudiler vs.). XIX. yüzyılın 80’li yılları başında Diarbekir Vilayeti’nde 150 bin Ermeni yaşamaktaydı. Lâkin sonraki on yıllar boyunca süregelen kırımlar ve göçler sonucunda bu sayı hissedilir derecede azalmıştır. Türkiye Ermeni Patrikliği verilerine göre 1912 yılında Diarbekir Vilayeti’nin kuzey bölgesinde (Bışerek, Silvan, Lıce, Diarbekir, Balu, Maden, Cermuk) 105 bin Ermeni (toplam nüfusun en büyük etnik grubu, %35,4) yaşamaktaydı. Ermeniler, güneyde Severek ve Derik kazalarında (büyük kısmı şehirlerde olmak üzere) bulunmaktaydı. Birinci Dünya Savaşı öncesinde Diarbekir Vilayeti’nde yaşayan 130 binin üzerinde Ermeni tarım, zanaat (dokuma, halıcılık, işlemecilik, bakırcılık, silahçılık, demircilik, kuyumculuk, kunduracılık vs.), ticaret ve kısmen de hayvancılıkla uğraşmaktaydı. 1915 yılındaki soykırım esnasında Diarbekir Vilayeti’nde yaşayan Ermeni ve Süryani toplumu yok edilmişler, kurtulanlar değişik ülkelere sığınmışlardır.
Diarbekir Vilayeti’nin Ermenilerle meskûn yerleşim birimleri (XX. yüzyılı başlarında)
1. Diarbekir Sancağı
1. Diarbekir Kazası. Alibunar (Alibuğar), Anşagüğ, Aslanbek, Arzoğli, Bakhçacik, Gözlu, Gondevadi, Davalu, Daragol, Zako, Zorava, Tavutkolu, Tılkhas, İrıncil, Khırtıbil (Khırtorbıl), Khımeri, Khırta (Ğırta, Gayaardı), Kabasakal, Karabağ, Karakilisa, Hay (Ermeni) Yeğik (Zimmi Yeğik), Çırnik, Mar İlya, Mızre, Şarabi, Çarokhi (Çarukhçi), Cığsor, Sadugüğ, Selımi, Kadkhan (Yukarı ve Aşağı), Kâbi (Kâbik).
2. Severek Kazası. Adro (Hadro), Azro, Buçak, Güngörmez, Yerkuş, Khırbek, Khorzon, Khuri, Karaburc (Karabırcik), Hoşin, Mızre, Nisibin (Nızip, Mıdsbin), Çatakh, Severek şehri, Sımakh, Veranşehir kasabası.
3. Derik Kazası. Beyrok, Derik mezrası.
4. Bışerik Kazası (Raşkan). Azik (Yukarı ve Aşağı), Aladin (Elmedin), Amso, Aşık, Bazbut, Balabala, Bakhıms, Bahazrik, Basorik, diğer Basorik, Barısil (Barısıl), Bılekan, Bıleydar, Gâduk, Gondecano, Gondik, Gresian, Daudi (Davudi – Yukarı ve Aşağı), Derıko-Amo, Duşan (Duşa), Zercil, Zevik (Zevuk), Eluh (İluh), Ermi (İrmi), Tılzok, Tılmerc, Tılmiz, Lıcik (Liçık), Khaçoyi güğ (Khaço’nun köyü), Halgami, Ğocan, Merenan, Mızraraş, Mirzabek (Mirzabakan), Şanaderik, Şems (Şımız), Şeykh-Çoban, Şıkyastik, Candar, Cigarlu, Cınazkar, Racaban, Sinan, Kaferzo (Yukarı ve Aşağı), Kerik, Korik, Kredi.
5. Silvan Kazası. Azdin (Azdi), Alibengi, Alodinan (Alodina), Aslo, Avanik, Atışa, Babudin, Badkanekeşe, Bakhus, Bameydan, Başboyuk, Başımıt (Başımte), Başkha, Başköy, Bılbıl, Boşat, Gımhok, Gırhabaş, Gözaldara, Gondelave, Gorit (Korit), Gormaz (Gormız), Gubzi (Kopuz), Dasınan (Dasına), Darvişi (Darviş-Pahlevan), Derik (Derkevank), Derun, Didan (Dida), Zebre, Zınzın, Zore, Tahkik, Tılmin, Tırbepsi, Tırke, Khoşava (Khoşavan), Khurte (Ğurti), Kanikol, Kavşan (Khavşan), Karasli (Kharalia), Kızılhisar, Halda, Haçiçerkez, Hacican (Hacica), Hasandalo, Helen, Huseynan (Huseyna), Malamılko, Miyafarkin (Farkin) kasabası, Mialian (Miralia), Mıkhur, Şarafikan, Şevkat, Çatal, Çırık, Raşo (Gonderaşo), Salıkan (Salıka), Sorıkan, Veysıkani Aşağı, Peruşan, Pirakhalan, Kalamo (Karamo), Kılisa (Yukarı ve Aşağı), Kıniat, Kureşan (Kureşa), Omaran (Omara, Maran), Farhad, Feran (Fera), Fişat.
Hazro (Cırkan) Köytopluluğu. Agrak, Ayndar, Aynıbırığ (Gomane Aynıbız), Bayik (Bayık), Başneğ, Gıresalat (Gır), Gulamiran, Dadaş, Dersil (Dersıl), Tarcil (Tarcıl), Khısnik (Khasınk), Khıncikan (Khıçikan), Hazro kasabası, Haydarikan, Haşter (Haştar), Hodnov (Odnof), Mihrani, Şeykhan (Şekhan), Şerhal, Cırnokhi, Rasulayn, Sıleman (Şılemani), Piraman, Kaukh (Karukhan), Kakan, Kufercin.
6. Lıce (Lice) Kazası. Attakh (Atak), Ağkan, Antağ, Arıs (Arosk), Bamıtin (Bamıtne), Barsum, Gır (Tepe), Guma (Cum), Daragol, Derik, Tuzlas, Lıce (Lice) kasabası, Khalkhal (Halhal), Harbakhni, Hezan, Hezmaz (Hazmaz), Herak, Malakhtan (Mıla), Nunyas, Şamşam, Şatkhik (Şatıh), Şıkakan, Cımar, Sarnes, Sarda (Serde), Karvas, Opum (Fum).
Hayni (Hani) Köytopluluğu. Balincne, Barbış, Zara, Khırcik, Karas (Karaz), Hayni (Hani) mezrası, Havre, Cumayik.
2. Arğın (Arğana-Maden, Ergana-Maden) Sancağı.
1. Maden kazası. Arğni (Arkni) kasabası, Arğana-Maden (Bakır-Maden) kasabası, Payamli (Payamlı).
Egil Köytopluluğu. Dıbne (Tıbne), Egil (Akil) mezrası, Tilbağdad (Tılbağdad), Hobak (Hopik), Hıredan, Piran.
2. Cermuk Kazası. Adil, Aloz, Aydi, Cermuk (Çermik) şehri, Çınkuş (Şınkuş) kasabası.
3. Balu (Palu) Kazası. Aprank, Avlavu, Armıcan (Yarımca), Armcani mezrası, Ardığan (Artkhan), Balu kasabası, Başarat, Bılur (Tepe), Gımbet (Gübat, Kümbet), Davtik (Davitamızre), Demirci, Deveci, Dilimili, Terman (Temran), Tırkhe (Tılkhe), Til (Tilk), İsabek, Khaçar (Kaçar), Khaçar mezrası, Kharabovk (Kharabork), Khoşmat, Kamışli (Khamişli, Kamışlı), Karagelik (Kharakerik), Karakaya (Kharakaya), Kınar (Kinar), Kisnis (İsnis), Külişker (Külüşkerk), Kırbotsik (Kırbo mızre, Kırbo mezrası), Kuşçi, Halalgom (Hazaragom), Hacimeke (Hacimekan), Havav (Habab), Dzet (Gapuaçmaz), Ğambarşeykh, Mırcman mezre (Mırcman mezrası, Karınca), Nacaran, Nıbşi, Nırkhi, Norgüğ (Yeniköy), Norgüğü mezre (Norgüğ mezrası), Norşinak (Norşınak), Şınaz (Çinaz), Çayıri mezre (Çayır mezrası), Pağin-Aşmuşat, Pağin-Okhu, Canik (Çanik), Sagrat, Sığam, Sırin, Uzunova (Uzun Oba), Uzunovayi mezre (Uzunova mezrası), Karındzor, Kenkerli, Kudikan, Okhu (Yeğ), Farkho.
3.Mardin Sancağı
1. Mardin Kazası. Demirli, Dara, Til-Armen (Tılarmen), Mardin şehri, Motkan, Cizre (Cezre).
Not. Severek (Siverek), Derik, Mardin ve Diarbekir (Diyarbakır) kazalarının listeleri, veriler olmadığından dolayı eksiktir.
Küçük Ermeni Ansiklopedisi
II. Cilt, Yerevan, 1995.
Leave a Reply