Sebastia (Sıvas) Vilayeti

Sebastia (Sıvas) Vilayeti: Rumi Eyaleti, Sebatia Eyaleti. Batı Ermenistan’da, Küçük Hayk bölgesinin, büyük oranda Gayl, İris ve Halis Nehirleri havzasında bulunan ve merkezi Sebastia olan Osmanlı İmparatorluğu’nun idari birimi.

XV. yüzyılın ilk yarısında Osmanlılar bölgeyi işgal ederek Batı Ermenistan toprakları üzerinde ilk idari eyaletlerini kurmuşlardır. Bu eyalet önceleri Rumi olarak adlandırılmış, daha sonra ise Sebastia Vilayeti veya Sebastia olarak anılmıştır. Sebastia, XVI. yüzyıla kadar Osmanlı İmparatorluğu’nun doğudaki sınır eyaleti olmuştur. XIX. yüzyılın ilk yarısında bölge Sebastia, Amasia (Amasya), Çorum, Bozuk, Canik, Tevriki (Devriği, Divrig, Divrik) ve Arabkir (Arapgir) olmak üzere, idari olarak 7 sancağa (veya Liva) ayrılmaktaydı. Erzırum (Erzurum) Vilayeti’ne dâhil olan Şapin-Garakisar (Şebin-Karahisar) Sancağı 1846 yılında Sebastia Vilayeti’ne bağlanmıştır. XIX. yüzyılın 80’li yıllarında Canik, Bozuk, Çorum ve Arabkir sancakları Sebastia Vilayeti’nden ayrılmışlardır. XIX. yüzyıl sonu-XX. yüzyıl başında Sebastia Vilayeti 62.000–83.700 km² alana sahipti.

XIX. yüzyıl sonunda vilayetin 4 sancağı bulunmakta (Sebastia (merkez sancak), Şapin-Garahisar, Yevdokia (Tokat), Amasia), bu sancaklar da 28 kazaya bölünmüşlerdi. Sebastia Vilayeti’nde 4.761 şehir ve köy vardı. Sebastia Sancağı Sebastia, Koçgiri, Tevrik, Tonos (Tonus), Gürin (Gürün), Tarente (Darende), Khafik (Hafik), Yıldız (Yılıdız), Azize, Kangal ve Bünyan (Pünyan) olmak üzere, 11 kazaya bölünmüştü.

Şapin-Garahisar ise Şapin-Garahisar, Hamidie (Hamidiye), Koğonia (Kokul-Hisar), Nikopolis (Suşehri) ve Alucra olarak 5 kazaya sahipti. Yevdokia’nın 4 -Yevdokia, Herek (Erbas), Zela ve Niksar (Neokesaria), Amasia’nın ise 8 -Amasia, Marzıvan, Vezir Köprü, Osmanci, Haci Köy, Laodikya (Ladik), Havza (Khavsa) ve Mecidözü- kazası vardı.

Sebastia Vilayeti dağlıktır. Doğu-batı ekseni doğrultusunda üç dağ silsilesi uzanmaktadır. Bunlar Canik (kuzeyde), Kuzey Tavros (Kuzey Toroslar, orta kısımda) ve Aşağı Tavroslar’dır (Aşağı Toroslar, Güneyde). Bölgede üç büyük nehir Halis, İris ve Gayl akmaktadır. Gölleri azdır. Sebastia Vilayeti’nin kuzey bölümü ormanlıktır ve iğneyapraklı ağaçların hemen tüm çeşitlerini burada bulmak mümkündür. Yevdokia’nın alçak kesimlerinde vişne, elma, ceviz vs. çoğunluktadır. Merkezi ve güney kısımlarında orman örtüsü azdır. Vilayetin iklimi çeşitlidir. Dağların 1.500m ve daha da yükseğe ulaştığı kuzey ve doğuda (Yevdokia, Şepin-Garahisar) kış uzun ve sert geçer.

Sebastia Vilayeti bölgesi bakır, taşkömürü, mermer vs. gibi yeraltı zenginliklerine sahiptir. Çok sayıda maden suyu kaynakları (cermuklar) vardır ve bunlardan en tanınmışları Sebastia yakınlarında bulunan Sarnağbür, Cermağbür ve Havaz Cermuk’udur (45°C).

Sebastia bölgesi antik çağlardan beri Ermeni ırklarının yurdu olmuştur. M.Ö. VI.-V. yüzyılları arasında kuzeyden Yunanlılar bölgeye girmiş ve Helenizm Dönemi’nde (M.Ö. IV.-II. yy) sayıları giderek artmıştır. Sebastia Vilayeti M.Ö. I. yüzyılda Romalılar tarafından işgal edildiğinde, bölgenin batısında yunanca konuşan toplumlar, doğusunda ise Ermeniler çoğunluktaydı. XI. yüzyılda Orta Asya’dan gelen saldırılardan kaçan Ermeniler kitleler halinde Küçük Hayk bölgesine göçmüşlerdir. En büyük göç dalgası 1021 yılında, Vaspurakan (Van Ermeni Krallığı) kralı Senekerim-Hovhannes yakınları ve tebaasıyla birlikte Sebastia’ya göçtüğü zaman yaşanmıştır. XI. yüzyıl sonlarından itibaren bazı Orta Asya kabileleri de bu bölgeye yerleşmeye başlamışlardır. Konstantinopel (İstanbul) Ermeni Patrikhanesi verilerine göre 1880’li yıllarda Sebastia Vilayeti ve Kesaria Sancağı’nda 670 bin Ermeni (20–25 bin kadarı 1895–96 kırımları esnasında katledilmişlerdir) bulunmaktaydı. Yüzlerce köy haricinde Ermeniler Sebastia, Şepin-Garahisar, Yevdokia, Amasia ve Marzvan şehirlerinde de büyük bir oran teşkil etmekteydi.

Köylerde yaşayan Ermeniler tahıl, pirinç, mercimek, nohut ve tütün ekimi, bağcılık, arıcılık, şarapçılık, hayvancılık ve zanaatlarla uğraşmaktaydı.

XIX. yüzyıl sonlarında sanayi kuruluşları ve dokuma, kibrit, deri, demir, şarap fabrikaları, bakır dökümhaneleri, boyahaneler ortaya çıkmıştır. Bakır, cıva, anilin boyalar, kahve, deri, konyak, demir, keçe vs. ithal edip tahıl, un, kenevir, taze meyve, yün vs. ihraç edilmiştir.

Sanayi, zanaatlar ve ticaret temelde Ermenilerin elinde bulunmaktaydı.

Sebastia Vilayeti’nde Ermenilere ait çok sayıda mimari eser (kaleler, manastırlar, kiliseler vs.) bulunmaktaydı. XIX. yüzyıl ortasında beliren kültürel cemiyetlerin (Senekerimyan, Andznıver, Lusaber vs.) çabaları sonucunda Ermeniler kültürel, toplumsal ve siyasi açıdan aktif olmuşlardır.

Soykırım esnasında Sebastia Vilayeti’ndeki Ermeni toplumu tehcir ve katliama tabi tutulmuş, Ermeniler büyük oranda Halep yolunda ve Deyr Ez Zor’da (Der Zor) yok edilmişlerdir. Sebastia Vilayeti’nde yaşayan 418 bin Ermeni’den sadece 16.800 kişi kurtulabilmiş ve bunların büyük bir kısmı savaş sonrasında eski yerlerine geri dönmüştür. Lakin 1920-30’lu yıllarda bir kısmı Sovyet Ermenistan’ına göç etmiş, kalanları ise değişik ülkelere sığınmıştır. Günümüzde Sebastia, Marzvan, Şapin-Garahisar ve diğer yerleşim birimlerinde yüzlerce Ermeni ailesi yaşamakta olup bunların büyük bir kısmı Türkçe konuşmakta ve milli kimliğini saklamaktadır. Sebastia Vilayeti bölgesi, bugünün Sıvas, Tokat ve Amasya illerine bölünmüştür.

Sebastia Vilayeti’nin Ermenilerle meskûn yerleşim birimlerinin listesi (1914).

1. Sebastia Sancağı

 1. Sebastia Kazası. Sebastia, Akkaya, Bırgink, Davra (Tavra), Torsulu (Torosi), İşkhani, Kaldi, Safraci.

 2. Khafik (Hafik) Kazası. Akkoyu, Ağtık, Barşin, Bürakın (Bingöl), Boka, Braberd, Dıdmaç, Devodza (Tevekse), Tavşanlu, Tordorak, Khandsar, Khavraz, Khorasan, Khorokhon, Kamis, Kovtun, Çançi, Şıjğenik, Voğnovut, Çiftlik (Emin Ağa Çiftliği), Partizak, Petrosi (Koçhisar), Sari Hasan, Stanos (Çimen Yenice), Kötü Yenice, Kotni.

3. Kangal (Kankal)Kazası. Kangal, Boz Armud (Poz Armut), Gomsur, Kara Ören (Karören), Mağara, Mancalik, Mursal, Yarahisar, Ulaş.

4. Tevrik (Divrik) Kazası. Arşuşan, Artamet, Bagratun, Balamağa, Barğam, Binkyan (Benkan), Zımara, Khurnavil, Kasman, Kırason, Mırvana, Şikim, Sincan, Surb (Aziz) Hakob, Tandzik, Tevrik, Otur.

5. Tonos (Tonus) Kazası. Alakilise, Akçakale, Bavroz (Pavroz), Bardin, Burhan, Gazi-Mağara, Dendil (Tentil), Temecü, Tekmen, Tonus, Topaç (İskân-Topaç), Lisanli, Kayapunar, Kantaros, Karagöl, Karahisar, Kemerek (Gemerek), Kiki, Kurtlukaya, Mağara, Yapaltun, Çat, Çepni, Sarı oğlan, Sıvğın, Sikant, Paşagüğ.

6. Koçgiri Kazası. Alakilise, Zara, Kavak, Karaboğaz, Miatun, Çaykurd, Karhat, Keçayurd.

7. Kürün (Gürün) Kazası. Kürün, Danieli, Yelken, Kavak, Kıpin, Çakhırınköy, Sağidzor, Kıristianoren.

8. Nor Khan (Yenikhan) Kazası. Nor Khan, Balahor (Palakhor), Borazit (Borazut), Kavak, Şınkurak, Sivri.

9. Aziziye Kazası. Aziziye, Agarak, Bünyan, Çek, Sağli.

 10. Tarente (Darende, Derende) Kazası. Tarente, Aşoti.

 2. Şapin-Garahisar Sancağı

 Şapin-Garahisar, Abana, Alamonik (Aramanyak), Akhşar (Aşkharhaberd), Ağvanis, Ağravis, Andreas, Aneği (Anerği), Afsundu, Bedri, Buseid, Burg (Burk), Gomeştun, Demicilik, Dişköy, Dımluç, Cağapa, Eskişehir, Tamzara, Tandırcik, Lıtariç, Khütuk (Ğurtik), Dsiperi, Kamni (Hamam), Ktanots (Kırtanots), Koyluhisar (Kolonia), Ğavaz, Ğıraç, Maden, Mahmud, Masudie (Alucra), Melet, Melik Şerif, Mışkanots, Muşaz, Yağbasan, Nor Güğ (Yukarı ve Aşağı), Çamlıca, Çarbakh, Çiftlik, Çorakh, Çorlu (Çonlu), Palatiz, Cırtak (Çırtakh), Sevindik, Sis (I), Sis (II), Uzkeni, Adspıter (Yukarı ve Aşağı), Keçeli, Keçeyurd, Oreybil.

3. Yevdokia Sancağı

Yevdokia, Ağabaği, Ayvaza, Argiled, Bazarköy, Büsgüncik, Getakhaz, Grigores, Gurci, Daragüğ (Deregeğ, Dereköy), Zela (Zile), Endiz, Takhtibağ, Kapuağzı, Kesara, Keksin, Herek, Yatmiş, Neokesaria (Niksar), Çarçi, Çiftlik, Çoğşar, Pidseri (Pizeri), Polis, Sakharçal, Sarikaya (Sarığaya), Varaz, Karvansaray.

 4. Amasia Sancağı

 Amasia, Geçeli, Gümüş (Maden), Yeniceköy, Laodikya (Ladik), Liç (Kıyırkör), Haci Köy, Havza (Khavsa), Marzvan, Mecidozu, Yarımca, Sim-Haciköy, Vezirköprü.

Küçük Ermeni Ansiklopedisi

IV. Cilt, Yerevan, 2003.