Trapizon (Trabzon) Vilayeti: Osmanlı İmparatorluğu’nun, Karadeniz’in güney kıyısında bulunan ve merkezi Trapizon olan idari bölgesi. Kuruluşu 1919–20 yıllarındadır. XIX. yüzyıl ortasına kadar tarihi Pontus, Acaria (Acarya), Lazıstan (Lazistan) ve Küçük Hayk’ın kuzeydoğu bölümünü içine almaktaydı. 1840’lı yıllarda Canik (Samsun) Sancağı (o tarihe kadar Sebastia/Sıvas Vilayeti dâhilinde) Trapizon’a geçmiş, karşılığında Şapin-Garahisar (Şebin-Karahisar) Sıvas’a dahil edilmiştir.
Trapizon Vilayeti’nin sınırları 1878’de Acaria Rusya’ya bağlandıktan sonra kesin olarak şekillenmiştir.
XX. yüzyıl başında Trapizon Vilayeti doğudan Rusya İmparatorluğu’na, güneydoğudan Erzırum (Erzurum), güneybatıdan Sebastia, batıdan Kastemuni (Kastamonu) vilayetlerine sınırdaştı.
Vilayet, 31,3 bin km2 yüzölçümüyle 4 sancağa sahipti. Bunlar sırasıyla Trapizon (Akçeabad/Akçaabat/Platana, Giresun/Kiresunt, Görle, Tirebolu/Tripolis, Maçka, Sürmene, Vakfikebir/Vakfıkebir/Ful, Trabizon, Ordu, Of/Opios kazalarıyla), Lazıstan (Atina/Atenas, Khopa/Hopa, Rize/Rizon kazalarıyla), Gümüşkhane (Gümüşhane) (Gümüşkhane, Torul/Ardasa, Şeyran, Kelkit/Gaylget kazalarıyla) ve Canik’tir (Bafra, Terme, Çarşamba, Canik/Samsun, Unie/Ünye, Fatsa kazalarıyla). Canik, 1910 yılında “ayrı bir sancak” oluşturur.
Bölge büyük oranda dağlıktır (Doğu Pontus veya Lazıstan, Gümüşkhane, Ciğana/Zigana, Cınik, Kerasun ve diğer sıradağları), ormanlar (1/3’ü) sık akarsu ağıyla kaplanmıştır.
Gaylget’in (Kelkit Çayı) yukarı, İris ve Halis’in aşağı kısımlarının havzaları ile Karadeniz’e dökülen çok sayıda nehir havzası (Degirmentere/Değirmendere, Termodon/Terme Çayı, Dsanakhodzor/Kharşit, Kaluspotamos, Melet, Yampoli, Polemonion/Bulaman Su, Sevget/Karadere vs.) Trapizon Vilayeti sınırları içinde bulunmaktaydı.
İklimi rutubetli ve ılımandır. Verimli topraklara sahiptir (meyve çeşitleri ve yerli tütünüyle ün salmıştı).
Bölgede farklı yeraltı zenginlikleri (altın, gümüş, bakır, demir, kurşun, mangan, taşkömürü, maden suları vs.) mevcuttur.
Ermeniler, Trapizon’un yerlilerindendir. XVIII. yüzyıla kadar Ermeniler yoğun olarak vilayetin doğu ve güney bölgelerindeki Hamşen (Hamamşen, Hemşin), Kelkit (Gaylget) ve Sürmene sancakları ile Trapizon ve diğer şehirlerinde yerleşikti.
XVIII. yüzyılda gerçekleştirilen katliam ve vahşetler sonucunda Hemşinli Ermenilerin büyük bir kısmı cebren Müslümanlaştırılmıştır (1914 yılında, belirtilen bölgede dillerini ve milli yaşam tarzlarını korumuş olan 150–200 bin Müslüman Ermeni’nin yaşadığı yüzlerce yerleşim yeri bulunmaktaydı).
Sadece Yeğnovit (Elevit) Köyü’nde küçük bir Hıristiyan topluluk varlığını koruyabilmişti. Yüzlerce aile evlerini-barklarını terk edip Trapizon Vilayeti ve Osmanlı İmparatorluğu’nun çeşitli bölgelerine (Kastemoni, Sinop, Nikomedia) göç etmeye mecbur olmuştur. 1895–96 katliamlarından sonra Ermeniler kitleler halinde Trapizon Vilayeti’nden, Rus İmparatorluğu’nun Abkhazia (Abaza) ve Kuzey Kafkasya (1914 yılında bu bölgeye yerleşenlerin sayısı yaklaşık olarak 75 bin kadardı) bölgelerine göç etmişlerdir.
Birinci Dünya Savaşı arifesinde Trapizon Vilayeti’nde 100 bin Ermeni (Konstantinopolis/İstanbul Patrikliği’nin 1912–13 yılları kayıtlarına göre 65–75 bin) yaşamaktaydı.
Vilayette yaşayan Ermeniler büyük oranda tarım (bağcılık, tütün ve mısır üretimi), zanaatlar ve ticaretle, kıyı bölgelerinde ise gemicilik ve balıkçılıkla uğraşmaktaydı.
Trapizon Vilayeti’nde çok sayıda Yunanlı (XVIII. yüzyılda zorla Müslümanlaştırılmış olanların nesilleri de dâhil olmak üzere, yaklaşık 600 bin kişi), Türk, Laz, Acaryalı ve Kafkasya’nın dağlı toplumlarının temsilcileri vs. de yaşamaktaydı.
1915 yılında, Trapizon’un Ermeni toplumu kitlesel olarak yok edilmiştir (bazı yerlerde küçük savunma grupları kahramanca karşı koymuşlarıdır). Trapizon şehri de dâhil olmak üzere, Trapizon Vilayeti’nin doğu bölgeleri 1916 baharından itibaren Rus ordusunun hâkimiyetine girmiş ve bu sayede, soykırımdan kurtulmuş olan Ermeniler tekrar geri dönmeye başlamışlardır. Lakin Osmanlı ordusunun 1918 Şubatındaki karşı saldırısı sonucunda büyük kısmı tekrar vatanlarını terk etmeye mecbur kalmıştır. Trapizon şehrinin yaklaşık olarak yarısı (15 bin km2), Trapizon ve Rize şehirleri dâhil olmak üzere, Sevr Antlaşması sonucunda Ermenistan Cumhuriyeti’ne geçmiş, fakat uluslar arası şartlar uygun olmadığından dolayı fiiliyata geçmemiştir.
1960’lı yılların başında, eski Trapizon Vilayeti bölgesi dâhilinde Trapizon’da 50, Ordu’da 250, Samsun’da 500, Bafra’da 400 ve Gümüşkhane’de 300 Ermeni yaşamaktaydı.
Trapizon Vilayeti’nde yaşayan (Hıristiyan) Ermenilerin yerleşim yerleri (XX. yüzyıl başı).
1. Trapizon Sancağı
1. Sürmene Kazası. Alçakdere, Akhor, Jujk (Dsüşk), Katra, Makhtela, Mantral, Sates, Sürmene (Khamurkyan) Kasabası, Vahanaşen (Vahantsots Geğ, Vahanların Köyü), Pervane, Pirki, Kinostsots Geğ (Kinosların Köyü), Kutonots (Gutannots).
2. Trapizon ve Maçka kazaları. Abion (Çepıntsots/Çepınların “mahallesiyle”), Almaluğ (Elmalukh, Elmalık), Ağnas, Anifa (Delibalta ve Topaltsots/Topalların Oğ “mahalleleriyle”), Artli, Baculağ, Barian (Payran), Drona, Cefanoz (Stefano), Cizaksa (İzaksa), Curkhi, Elemnots, Tots, İstiloğ (Çukurçayir), Khozarak, Khots (Gavag ve Kerasia “mahalleleriyle”), Dsikano, Dsinkilia, Kalafka, Kavara, Kataruksa, Kilat, Küşana, Kokhali, Kıromali (Kıramela), Kıropi, Kukhla, Holasa (Ayane ve Ohantsots/Ohanların “mahalleleriyle”), Manzeller, Büyük Samaruksa veya Sürmene (Minastsots Geğ/Minasların Köyü, Skafa/Iskofia, Tertertsots/Terterlerin/Papazların) Köyü ve Turnatsots/Turnaların Oğ “mahalleleriyle”, Meletria, Mesayizli, Misokhor (Micingüğ/Ortaköy), Munda, Nokhadsana, Şana, Prastios, Samera, Sifter, Sukuri, Verana, Trapizon şehri, Uz, Küçük Samaruksa (Afiands ve Saraylar “mahalleleriyle”), Kân, Firindsut, Foşa.
3. Akçeabad (Akçaabat) Kazası. Akhorcuğ, Ağrit, Ağroy, Apera, Arğalia, Burnaz, Galayçots Geğ (Galaycıların Köyü), Güneyi, Zavurti (Cağurtia-Yukarı ve Aşağı), Emeksuztsetsots Geğ (Emeksuzların Köyü), Tatostsots Geğ (Tatosların Köyü), Tarakçıli, Torosli, İlana (İlona), İle, Lağana, Likos, Lusino, Kharaka, Khorkhorot, Dsivrika, Kaloyna, Kapan, Kaparon, Karnetso Geğ (Karinlilerin Köyü), Kır Geğ, Kondakçots Geğ (Kondakçıların Köyü), Ğalinos (Çolaktsots Geğ, Çolakların Köyü), Mala (Büyük ve Küçük), Mamad, Mayer, Mankana, Meğriktsots Geğ (Meğriklilerin Köyü), Mimera, Minastsots Geğ (Minasların Köyü), Nersestsots Geğ (Nersestsots Köyü), Platana Kasabası, Sataria, Salakhor, Sisera, Teteni, Kirlitsots Geğ (Kirli, Kirlilerin Köyü), Oksustsots mahla (Oksuzların mahallesi).
4. Vakfikebir, Görele, Tirebolu (Tripolis) ve Giresun (Kerasunt) kazaları. Bazarsu (Salğuca), Büyük Liman (Hieron), Bulancak, Elevi Kasabası, Laranoz, Kerasunt (Kireson, Parnakia) şehri, Şarli, Şıkhmusa, Tirebolu (Tripolis) Kasabası, Fol.
5. Ordu Kazası. Alacadam, Alacağac, Akbele, Akdam, Akpunar, Anaç, Aruk (Eyruk), Bazmanlu (Bazmont), Batami (Patamlı), Baş-Çardakh, Belen, Biben (Püpen), Boztepe (Perşembe’nin), Boztepe (Ordu’nun), Bultan, Gırma, Gündüzulu, Guzoren, Darlıca, Dereli, Derekendırlik, Durağ, Yeniköy, Erincuğ (Örencik), Taş Oluk, Teyneli, Tepeköy, Tokhmakhdüz, Toğlur, İtriz, Khıdırli, Khoşgeler (Ğoşgelepe), Khoca Oğlu (Hac-oğlu), Kabakhtepe (Gabaktepe), Katırköy (Elİk Bunar, İngiriş, Ğayişkendirlik, Sarp Dere, Kestane Ağac “mahalleleriyle”), Kayadibi I (Gayadipi), Kayadibi II, Kayaköy, Karakiraz (Kirazlık),
Kara-Oluk, Kırli, Kızılen, Kızıliman (Kızılimam), Kızılhisar (Gırsar), Kızılot, Kızılcaören, Kuşaca (Guşaça), Kuşçoren (Guşçoren), Musakırk (Musakıran), Yazbelen, Yazlukh (Yanık), Yokhuşdibi, Yonuz, Şıkhlar, Çatallu (Lazköy), Çatakh (Yukarı ve Aşağı), Çağman, Çamaş (Çombaşi), Çamurlu, Çayirağzı, Çangalbelen, Çavuşlar, Çolakhi, Çukhur, Çokdam, Sallar, Sağırlu, Sayaca, Saraycik (Saicuğ), Toleytam, Tondzgöl (Düzgöl), Uzunmahmad, Uzunmusa, Uluybeykıran (Gıran), Pambukluğ (Pamukluk), Perşembe (Barşamba, Tepe), Kadırcik, Karşıağız (Karaaşağız), Kesacik, Kirazdere, Köknerbel, Kürt dağ, Ocelu, Ordu (Kotiroa) şehri, Oprama, Öküz Ören (Kör Öküz), Fındıkhlu, Fotona (Fotuna).
2.Gümüşkhane Sancağı
Gümüşkhane (Argirokastron) şehri, Kaymakhlu (Gaymakhlu), Şeyran (Uluşehran), Voskehovit (Eksehovit), Kelkit-Çiftlik (Gaylget) kasabası.
3.Canik “özerk sancağı”
1. Çarşamba Kazası. Ahalu, Ağcagünel, Ağuluç, Ayvacik, Açakharman, Arpaçuğur, Boyabel, Gövceköy (Göğceköy), Gümbat, Dereçatağ (Tatultsots Geğ, Tatulların Köyü), Yerıncuk (Erencik, Bereket, Karacaören ve Çaçil “mahalleleriyle”), Eynel, Eyirdere (Egridere), Örebil, Takhtaluğ, Taşliyatağ (Taşığaz), Terece, Tekür (Tekfur, Surb Tagavor), Tekke, Töngel, Khurşunlu (Khurşumali, Taşlidağ, Kara otluk/Kartluğ, Kızılbük, Meltetsots (Meltelerin) oymağ, Çiftici/Çiftlik “mahalleleriyle”), Dsovkar Başi (Zevkar Başi), Karaağac, Konakluğ, Kovlağ, Ğabalak (Gabaklak), Ğabacevic (Eşekçikran ve Kharmanlar “mahalleleriyle”), Ğantarlu, Ğapuğaya, Ğoşdere, Çayvar, Martli, Meşeli Balakhor, Yaylacik (Taşliyatağ), Çatağ, Çakhmakh, Çarşamba şehri, Saykiraz, Sırtmasu, Soyuğ, Ulupunar (Meds Güğ, Büyük Köy), Porsuğ, Karırkluğ (Kıyıkli), Karod Geğ (Taşlı Köy), Ordubaşi, Orta Oymağ, Oksuztsots Geğ (Öksüz oğlu, Öksüzlerin Köyü), Fundukçi, Furuniçi (Furuncula).
2. Terme Kazası. Alemdağ (Ambar Tepe, Tellipoğar/Ulupoğar, Topuz, Karakaya, Keltepe “mahalleleriyle”), Terme şehri, Ğocamanabaşi (Arzudaği, Günecyan/Günecyuk, Tersyatağ, Hoylan, Ğaracali, Makhat, Meşeluğ, Cenikgöl, Curel, Sarihasan, Kirazluğ, Orman “mahalleleriyle”), Suluca (Suluça).
3. Fatsa Kazası. Akhlat, Bacanağ, Boruköy, Taş Oluk, Tepeluğ, Khalaşli, Kayaaradi, Yaz, Yaztepe, Yardibi, Çibukhluğ (Çıpırgılıg), Cinar, Kenuk, Kestene Yokhuş, Fatsa (Fadza) şehri.
4. Unye (Ünye) Kazası. Ağutan (Ali Varaz), Balluğ (Pallıkh), Ekincuğ (Karaarmud ve Ferece “mahalleleriyle”), Eküzköy, Tekkiraz, Lakhana, Kabataş, Kabakh Giriş (Vezirots Geğ, Vezirlerin Köyü), Kadraman (Garamon), Kozbik (Gozbuk), Havzıkara, Meliktepe, Yağbasan, Yarbaşi, Çalboğaz, Çakal, Unie (Ünye, İnes) şehri, Uçpunar, Uçköpri, Paşaköpri, Pelityatağ, Kelas, Kerpiçluğ, Köyeri, Kökluğ (Gözdere, Düztarla, Eyribel, Teketam, Khaçdur, Manastır, Yamurca, Yusuflar/Suflar, Seyle/Seylan, Ozan “mahalleleriyle”), Feneris.
5. Canik (Samson, Samsun) ve Bafra kazaları. Alaçam, Bafra şehri, Kavak, Kuşçular, Samson (Aminos) şehri.
Küçük Ermeni Ansiklopedisi
IV. Cilt, Yerevan, 2003.
Leave a Reply