Erzurum / Arzrum / Erzerum / Teodupolis Eyaleti veya Vilayeti, Batı Ermenistan’ın vilayetlerinden biridir. Doğu ve kuzeydoğuda Pers Devleti ve Rusya, kuzeyde Trabzon, doğuda Sebastya (Sıvas), güneyde Bitlis, Kharberd (Harput) ve Van vilayetileriyle sınırdaştı. Erzurum Vilayeti, Batı Ermenistan’ın idari birimleri arasında en büyüğü ve en genişiydi. Eski Bardzr Hayk (Yüksek Hayk), Erzurum Vilayeti’nin büyük bir kısmını oluştururdu. Erzurum (Karin) şehri, vilayetin merkezi olurken Baberd (Bayburt), Bayazet (Beyazid), Yerzınka (Erzincan), Kamakh (Kemah), Mamakhatun (Mama Hatun) ve başka kentleri vardı.
Erzurum Vilayeti 16. yüzyılda Batı Ermenistan’ın Türkiye tarafından zaptedilmesinden sonra oluşup 20. asıra dek idari değişmelere uğramıştır. 20. yüzılın başlarında vilayetin toprakları 5 bin km kareydi. Vilayetin Bayazet (Beyazid), Yerzınka (Erzincan) ve Erzurum sancakları, 23 kazası, 154 nahiyesi, 2866 (başka kaynaklara göre 2663) şehri, köyü ve kasabası vardı. Yüzeyi dağlık olarak doğu kısmında Masisler (Ararat) yanardağı ve Haykakan Par sıradağları, kuzeyinde Parkharyan ve Pontos (Pontus) dağları, güneyinde Byurakın, Khamur, Tsağkants tepeleri, merkez kısmında ise Aytspıtkunk (Palantokyan), Davaboyni, Tsağkavet (Dumlu) ve Kopi dağları bulunurdu. Yerşeklinin bu yapısından dolayı da eskilerde Bardzr Hayk (Yüksek Hayk) denirdi.
Yerzınka, Erzurum ve Kamakh yaylalarıyla Alaşkert, Aşkala, Basen, Dutağ, Şağagomk tarlaları, vilayetin ekonomik alanında önemli bir rol oynardı. Orta yüksekliği 1960 metre. Erzurum eyaletinde Aratsani (Murat Su), Araks (Aras), Gayl (Kelkit), Yeprat (Fırat), Çorokh (Çoruh) nehirleri ve birçok kolu akar. Erzurum şehrinin civarındaki Yeprat nehri havzasında Karno Şamb bataklık gölü bulunur. Erzurum Vilayeti, yüzlerce soğuk ve maden suyuyla tanınmıştır.
Eyaletin iklimi, yüksek dağları, yaylaları ve tarlaları nedeniyle değişkendir. Mesela Erzurum ve yörelerindeki iklim sert ve soğuk olurken (buralarda kış bazen 6 ay sürer) bazı bölgelerinde sıcak, hatta pek sıcak olur. Vilayette hububat, sebzeler, meyve veren ağaçlar, üzüm, sigara, pirinç ve pamuk işlenmiştir. 1909 yılı verileriyle eyalette yılda 15 milyon libre hububat üretilmiş.
Erzurum Vilayeti’nde hayvancılığın gelişmesi açısından geniş imkanlar varmış. Gene 1909 yılı verilerine göre buralarda büyükbaş hayvanların miktarı yarım milyon, küçükbaş hayvanlar ise iki buçuk milyona kadardı. Erzurum Eyaleti mineral hammadeler (petrol, kömür, demir vs), inşaat taşı, inşaat kumu, perlitler bakımından zengin olurken madenleri pek üretilmezdi. Erzurum Vilayeti nüfusu ve nüfusun ulusal bileşimine ilişkin bilgiler, istatistiklerin verilmedikleri nedeniyle değişik ve çelişiktir. Birinci Dünya Savaşı arifesinde Erzurum Vilayeti’nde 159593 (bir başka veriye göre 300000’e kadar) Ermeni vardı. O dönem eyalette toplam nüfusu 550 binden 600 bine kadardı.
Bu bölgede Ermenilerin yanı sıra Türk, Kürt, Rum, Asuri vb milletler yaşardı. Buralı Ermeniler başlıca olarak ticaret ve dokumacılık, halıcılık, kuyumculuk, işleme gibi zanaatlarla uğraşırdı.
Binlerce Ermeni, 1829 ve 1877-1878 yılları arasında Rus-Türk savaşları yüzünden Kafkasya’ya, Akhaltsıkha, Akhalkalak (Ahalkelek), Tsalka bölgelerine ve Aleksandrapol kazasına göç etmiştir. Kalanları ise 1915 yılındaki Ermeni soykırımı yıllarında tehcir ve katliamlara tabi tutulmuştur.
