Van Vilayeti / Eyaleti / Kaymakamlığı / Paşalığı Batı Ermenistan’ın güney kısmında bulunan bir eyalettir. Van Vilayeti, Batı Ermenistan’ın Türklerce zaptedilmesinden sonra 1555 yılında Türkiye ve İran arasında imzalanan Amasya Antlaşması’nın yürürlüğe girmesiyle oluştu. 19. asırın sonlarına kadar idari değişikliklere uğradı, eyalet, paşalık gibi çeşitli adlar taşıdı, 1897-1902 yıllarında ise tespit edilmiş sınırlar içine alındı. Merkezi Van kentiydi. Vilayet, kuzeyde Erzurum, kuzeybatı ve batıda Bitlis, güneyde Musul vilayetleri, doğuda ise İran ile sınırdaş idi. Van Vilayeti, başlıca olarak Ermenistan’ın Vaspurakan bölgesini, Turuberan bölgesinin bir kısmını, Van Gölü havzasının bir kısmını ve Doğu Dicle ile Büyük Zab nehirlerinin bazı kısımlarını tutar. 20. asırın başında Van Vilayeti’nde sayısı çok kaza ve nahiyesi vardı. Bu dönemde eyaletin yüzölçümü yaklaşık 39.000 km² olurken 2279 belde ve köy bulunurdu. Nüfusun sayımı ve ulusal bileşimine dair veriler çelişkilidir. 19. yüzyılın sonlarında yapılan sayıma göre burada toplam 440 bin kişi ikamet ederken nüfusunun çoğu Ermeni idi. Kürt, Türk, Asuri, Çingene ve başka milletler de vardı.
Van Vilayeti’nin toprakları genellikle dağlıktır. Bu eyalette birçok küçük tarla ve ova da bulunur. Yeryüzü şekilleri çeşitli olduğu için iklimi çeşitlidir. Ova, tarla ve dağ eteklerinde hububat, sebze, üzüm, sigara, pamuk ve meyve ağaçları yetiştirilirdi. Artamet elması, Van şeftalisi ve kayısısı, Şatakh cevizi pek tanınmıştı. 1890’lı yılların verilerine göre Van Vilayeti’nde 1 milyon 200 bin pud hububat yetiştirilmiştir. Artske kazasında hububatın en iyi çeşitleri yetiştiriliyordu. Vanlılar vilayetin dağlık bölgelerinde büyük ve küçük baş hayvan yetiştiriciliğiyle uğraşıyordu. At yetiştiriciliği, arıcılık ve balıkçılık da yaygındı.
Eyalet, sulanan suları ve maden kaynakları bakımından da zengindir. Vilayette Van Gölü’nün yanı sıra Arçak ve Nazik gölleri de bulunur. Van Gölü’nde yetişen inci kefali balığı tuzlanmış şekilde komşu ve uzak kazalara satılırdı, Ortaçağ’da ise yabancı ülkelere de ihraç edilirdi. İşletilebilir toprakları 7000 hektara kadar olurken bunların % 95’inde hububat yetiştirilirdi.
Vilayette bakır, taşkömürü, petrol, demir, altın, gümüş, yemek tuzu, inşaat taş ve kumları yatakları var. Maden ve gayri madenlerinin büyük bir kısmı üretilmez, yemek tuzu, inşaat taş ve kumları ise eskimiş ve basit biçimlerde kullanılmıştır. Van, vilayetin ticaret ve zanaatçılık merkezi olurken Berkri, Arçeş, Artske ve Vostan’da da zanaat ile ticaret gelişmişti. Ermeni zanaatkarların eserleri Ermenistan genelinde tanınmıştı. Vanlılar, Karçkan ve Gavaş ormanlarında odun kömürü üretirdi.
20. asırın başlarında Van Vilayeti’nin 500 bini aşkın Ermeni ve karışık nüfusu olan yüzlerce köy ile beldede 33 manastır ve 750 sağlam veya Türk ile Kürtlerce yıkılmış ya da camiye dönüştürülmüş kilise var. 1915-1916 yıllarından önce bu manastır ile kiliseler bitişiğinde Ermeni okulları bulunurdu. Vilayetteki kiliseler arasında özellikle Akhtamar adasındaki Surb Khaç kilisesi, Metsopa ile Nareka manastırları ve Van şehrindeki kiliseler kayda değer. Vilayette eski Van kalesi ve başka tarihi eserler, sayısı büyük çivi yazısı bulunmaktadır.
1895-1896 yılları arasında Ermenilere karşı işlenen kırımlar ve özellikle 1915 yılındaki Ermeni soykırımı sırasında burada binlerce Ermeni şehit oldu, çoğu Ermeni de zorla müslümanlaştırıldı. Van Vilayeti’nde yaşayan Ermeniler, Türk zulümlerine karşı eşitsiz bir mücadele yapıyordu. 1915’te Van şehrinin Aygestan mahallesi bu mücadelenin merkezi oldu. Van kenti ve civarındaki kasabalardan Aygestan mahalesinde bir araya gelen Ermenilerin gösterdikleri direniş sonucunda sayısı çok Ermeni katliamdan kurtarılabilip Doğu Ermenistan’a gitti. Doğu Ermenistan’a göç edenlerin sayısı 200 bin civarındaydı. Bunlar arasında Ermenilerin yanı sıra Asuri, Yezidi ve Kürtler de bulunuyordu.
1920’li yılların sonlarında Van Vilayeti’nde artık Ermeni yokken nüfus sayısı 200.000 kişiye ulaşırdı.
