Diyarbakır Vilayeti / Amed / Ameda / Amedi / Amedu / Amid / Amida / Amidatsvots Eyaleti (“şehri”), Amidi / Amidia / Amidu / Amit / Diyarpekir / Tiarbınkir / Tiyarpekir / Tigranakert Vilayeti Batı Ermenistan’ın vilayet, sancak, kaza ve paşalığıdır. Bu vilayet, Batı Dicle Nehri’nin yukarı akımının havzasında ve civarındaki topraklarda bulunurdu. Eyalet, tarihsel Mets Hayk’ın (Büyük Hayk /Büyük Ermenistan) Çorrord Hayk’tan ve Ağdznik’in batı kazalarından ibaretti. Vilayet, 17.-18. yüzyıllarda aynı adı taşıyan eyaletin topraklarının yanı sıra Kharberd (Harput) Vilayeti ve Bitlis Vilayeti’nin bir kısmını içine alırdı. 17. asırda Amid, Kharberd, Arzni, Çımışkatsak (Çemişgezek), Sığerd, Nıpırkert gibi 20 kazaya bölünürdü. Diyarbakır Vilayeti’nde olağan idari birimlerin yanısıra Kürt hükümetlikleri de vardı. 19. yüzyılın ikinci yarısında Kürt hükümetliklerinin ortadan kaldırılmasından sonra Diyarbakır Vilayeti’nin topraklarından Hekyari (Hakkari), Kharberd (Harput) ve Bitlis vilayetileri oluştu. 20. asırın başlarında Diyarbakır Vilayeti’nin toprağı 37.500 kilometre kare olup merkezi Diyarbakır kentiydi.
Yakınçağda nüfusu çok ulusluydu. 1882 yılının verileriyle vilayetteki Ermenilerin sayısı 150 bine ulaşırdı. 1914 yılının sonlarında toplam nüfusu sayısı 296.000’e ulaşırken vilayette 105 bin Ermeni (1895 tarihindeki kırımlar sırasında binlerce Ermeni öldürüldü, birçoğu da göç etti), 55 bin Kürt, 60 bin Rum ile Asuri, 31 bin de başka milletlere ait kişi ikamet ederdi. 1915’teki Ermeni soykırım zarfında Türk hükümeti Diyarbakır Vilayeti’nde 100 bin civarında Ermeniyi sürgün ve imhaya tabi tuttu. 1975 tarihinde Diyarbakır Vilayeti’nde yaklaşık 4 bin Türkçe konuşan Ermeni ikamet ediyordu. Diyarbakır Vilayeti sakinleri 19. asıra dek göçebe ve yarı göçebe hayvan yetiştiriciliğiyle uğraşıyordu. Bundan sonra ise tarımın diğer dalları da vilayette önemli bir rol oynamaya başladı. Buralılar buğday, pamuk, sigara, üzüm, meyve veren ağaçlar yetiştiriyordu. Vilayet, özellikle güzel kavunlarıyla tanınmıştır. Vilayetin tuz madenleri, petrolü, renkli madenler ocakları vardır. 19. asırın ikinci yarısında başta tesktil olmak üzere sanayisi gelişmeye başlar. Vilayette halıcılık, bakırcılık ve çömlekçilik oldukça gelişmiştir. Burada pamuk, sigara, buğday, kavun, meyveler, hayvanlar gibi tarımsal ürünlerle alışveriş yapılır.
