Kılıç artıkları

Sergey Vardanyan

“Dsayn Hamşenakan” gazetesi başredaktörü

2006 yılında Türk avukat ve insan hakları savunucusu Fethiye Çetin’in “Anneannem” anı-romanını (terc. R. Melkonyan) okurken, gözyaşlarım görüşümü engellediğinden dolayı arada bir okumamı yarıda kesiyordum. Boğucu hıçkırıklarım bazen kitabı bir yana koymaya mecbur ediyor ve odadan odaya geziniyordum. Soykırımla ilgili binlerce sayfa okumuş, düzenlemiş ve yayınlamış olan ben dahi, sade bir üslup ve samimi bir yürekle yazılmış olan ve yazarının sürpriz bir şekilde anneannesi Seher’in gerçek isminin Hranuş olup, 1915’te on yaşında bir kız olarak Soykırımdan kurtulmuş bir Ermeni olduğunu öğrenmesi hikâyesini derin bir duygu seline kapılmadan okuyamıyordum. Türkler, onun gibileri için “kılıç artığı” deyimini kullanıyorlardı. Aylar sonra, bilimsel araştırmalarım için çeşitli kitap ve gazetelerde Trabzon Vilayeti katliamlarıyla ilgili yazılar ararken, Tiflis’te yayınlanan “Hayastan” (Ermenistan) gazetesinin elimizde kalan ender sayılarından birinde Havav Köyü’nün adına rastladım. “Soykırımın tarihçesi” başlığı altında, Diran Mesropyan’ın “Havav’da soykırımın ilk günleri” adlı tanıklığı, Vardan Kataryan tarafından kaleme alınmıştı. Köyün ismi ve Kataryan soyadını Fethiye Çetin’in romanından biliyordum. Bu köy, Fethiye Çetin’in anneannesi Heranuş’un köyüydü, Kataryan ismi ise Heranuş’un soyadı. Bu yazı, gazetenin 30 (No 34) ve 31  (No 35) Mayıs 1917 tarihli iki sayısında yayınlanmıştı.

General Andranik’in girişimleriyle 1917-18 arasında Tiflis’te yayınlanan, toplumsal-siyasi ve edebi “Hayastan” gazetesinin redaktörü, geleceğin ünlü Ermeni yazarı, Kharberd’in (Harput) Mezre şehrinde doğmuş olan 23 yaşındaki Vahan Totovents’ti. Gazete, Birinci Dünya Savaşı’nın en zor yıllarında, Tiflis sokaklarının binlerce aç Ermeni göçmen ve duvar diplerinde ölen yetimlerle dolu olduğu bir zamanda yayınlanıyordu. Soykırımdan kurtulanların tanıklıklarının batı Ermenice bilmeyen Doğu Ermenistanlı personel ve dizgiciler tarafından ayaküstü kaydedilerek imla hatalarıyla basılmış olmasının sebebi budur.

Fethiye Çetin, 2008 yılında Ermenistan’ı ziyaret ettiğinde, kitabı Türkiye’de 7. Baskısını yapmıştı. Yerevan Devlet Üniversitesi’nde kitabının Doğu Ermeniceyle ikinci baskısı münasebetiyle yapılan seremoni sonrasında, eski bir gazetede anneannesinin köyünün katliamıyla ilgili yazılar bulduğumu ve yayınlamak istediğimi kendisine söylediğimde çok heyecanlandı ve eski bir tanıdık sıcaklığıyla beni kucaklayarak mutlaka basmamı ve kendisine yollamamı rica etti. Mühtedi Hemşinli Ermenilerle ilgili kitabımı yayınladıktan hemen sonra Havav katliamıyla ilgili bu tanıklığı basmaya söz verdim. Lakin kitabımla ilgili çalışmalar gecikti ve ancak bu günlerde Yerevan Devlet Üniversitesi Yayınları tarafından okuyucunun beğenisine sunuldu. Sözümü yerine getirme vakti geldi. Havav köyüyle ilgili yazılı kaynaklar aradım. “Sovyet Ermenistan Ansiklopedisi”nin VI. cildinde (1980, s. 264) Havav Köyü hakkında şöyle yazılmaktadır. “Havav, Batı Ermenistan’da, Diyarbekir (Diyarbakır) Vilayeti’nin Balu (Palu) Sancağı’nda, Kağtsrahayats Dağı eteklerinde bulunan bir köydür. Söylentilere göre köyün ismi Hıristiyanlığın yayılmasıyla ilgilidir. 1915’te 235 hane civarında Ermeni yaşamaktaydı. Havavlılar tarım ve hayvancılıkla uğraşmaktaydı. Bölgedeki en büyük manastır (Kağtsrahayats veya Havav manastırı) Havav’da bulunmaktaydı. İki kilisesi (Surb/Aziz Astvadsadsin ve Katoğike) ve iki okulu vardı. Köyün sakinleri 1915 Soykırımı esnasında tehcir ve katledilmişlerdir. Sadece birkaçı kurtularak Doğu Ermenistan’a sığınabilmiştir”.

Köyle ilgili daha geniş bilgi almak için “Ermenistan ve Çevre Bölgelerinin Yer İsimleri Sözlüğü”nün III. cildine (1991, s. 376) bakmak gerekir. “Havav, Balu Atina’sı, Khavav, Khobab, Hapap, Hapapan, Havanan, Havavan, Havhav, Havhavan, Hatav, Harav, Batı Ermenistan’da, Diyarbekir Vilayeti, Arğanamaden (Ergene maden) Sancağı’nın, Balu Kazası’nda, Balu kasabasının kuzeybatısında, Aradsani’nin (Muratçay) sağ kıyısında bulunan köy, şehir. Büyük bir Ermeni köyü olmuş, bazen şehir olarak da anılmıştır. XIX. yüzyılın 70’li yıllarında 160, 1915’te 1880 nüfuslu 235 hanesi bulunmaktaydı. Halk, tarım ve hayvancılıkla uğraşmaktaydı. 2 kiliseleri (Surb Katoğike ve Surb Astvadsadsin) vardı. Kağtsrahayats (veya Havav) manastırı köyün yakınlarındaydı. Önemli bir yazım merkezi olmuştur. İki okulu (Birleşik Cemiyet himayesinde) vardı. Yazarlardan M. Gürciyan (1859-1915)[1] ve N. Mankuni (1884)[2] bu köyde doğmuşlardır. Söylentiye göre havarilerden Taddeus bu köyde vaaz verirken kendisini alay ederek köpek gibi havlarlar. Havari de onları hep havlamaları için lanetlediğinden dolayı, köyün adı Havav olarak kalır. Köyün karşısında serili geniş ovada bulunan taştan haç heykellerinin havari Taddeus tarafından dikildiği söylenmektedir. Bu ovada, Khoşmat, Sakrat, Dzet vs. gibi 10 kadar Ermeni köyü daha bulunmaktaydı ve her köyün kendi kilisesi ve okulu vardı”.

Hem “Sovyet Ermenistan Ansiklopedisi”, hem “Yer İsimleri Sözlüğü”nün yazarları, bu bilgileri nereden aldıklarını belirtmemektedirler. Mecburen kütüphanelerden kitap siparişleri verdim ve sonunda esas kaynak olan ünlü Ermeni folklorist, etnograf ve editör Garegin episkopos Srvandztyants’a (1840, Van – 1892, Konstantinopel/İstanbul) ulaştım. Batı Ermenistan’ı dolaşan Srvandztyants, çeşitli kitaplarda çok değerli folklorik, etnografik ve yurt bilgisi bilgileri yayınlamıştır. 1884 yılında Konstantinopel’de yayınlanan “Toros Ağbar” kitabında birkaç sayfayı Balu Sancağı’na ayırmıştır. O zaman 39 yaşında bulunan rahip Garegin 28 Ağustos 1879’da Havav Köyü yakınlarında bulunan Kağtsrahayats Surb Astvadsadsin manastırını ziyaret eder. “Manastırın kapısına vardık. Manastırın mevkisi güzeldir ve etrafındaki bağlar, ağaçlıklar ve sular bu güzelliği arttırmaktadır. Güzel Havav yerleşimi yeşil bağlarıyla karşısında serilmiştir. Vadiye dağılmış olan mamur ve güzel köyler de insanın gözünü okşamaktadır. Manastırın kapısının dışında, dut ağaçlarının gölgesi altında büyük bir havuz, daha aşağıda ise manastırın değirmeni bulunmaktadır. Manastırın içinde her şey yıkıntı ve karışıklık halindeydi. Dört köpek, dört Kürt, iki bakıcı kadın, beş inek, bir eşek ve bir at, bir de topal manastır başrahibi Manuel. İşte tüm Havav manastırı buydu. Görünüşü gerçekten de tatlı[3], fakat gördüğü acı. Kilise küçük, fakat güzel bir binaydı, lakin diğer binaların arasında sıkışmış, dışarıya yönelik kaybolmuştu. Manastırın kayıp bir altın haçı ve bir panakenin[4] sorunuyla ilgili o sırada dini bir toplantı yapan bölge dini önderinin yardımcısı rahip Poğos Natanyan’ı üç papazla birlikte burada bulduk. Bizi oturmaya davet ettiler ve rahip Natanyan çekilmez nezaketiyle aynı gün geri dönmemizi engelledi”[5]. Natanyan, Havav manastırında bulunan ve aralarında 1468 yılında yazılmış olan bir “Haysmavurk”un[6] da bulunduğu birkaç elyazmasının hatırat sayfalarını kopyalar[7]. Yerevan Madenataran’ında[8] bulunan ve yine 1468 yılında yazılmış 6273 numaralı elyazmasının hatırat sayfasında da Havav Köyü’nün adıyla anılan Surb Astvadsadsin manastırından, Havavank’tan bahsedilmektedir[9].

Ertesi günü Balu kalesine çıkan Srvandztyants, duvarlarında Ermeni alfabesinin görüntüsünün belirmiş olduğu, Mesrop Maştots’un[10] inzivaya çekildiği mağarayı ziyaret eder[11]. G. Srvandztyants, birkaç köyü dolaştıktan sonra geceyi Havav’da geçirir “… sadece bağları, suları ve nüfusuyla Balu’nun en büyük ve tanınmış köyü olmayıp, aynı zamanda burada yaşayan Ermeniler de çok farklıdır. Kiliseleri, din adamları, okulları, gençliği ve her sınıftan insanları var, görgülü, şevkli, çalışkan, cana yakın ve bilgilidirler. Taşranın tüm köylü Ermenileri için bir örnek teşkil edebilir Havav. Köyün etrafında bulunan yüksek haçtaşlar ölüm anıtları gibi durmaktaydı. Bu haçlar, köyün geçmişte sıklıkla karşı karşıya kaldığı veba ve deprem felaketlerine karşı kutsanıp dikilmişlerdi. Lakin yerel halkın anlattığı ananeye göre, bu köyü ziyaret eden havari Taddeus’u, pagan köylüler, etrafında dolanıp “hav, hav” deyip, köpek gibi havlayarak alay ettiklerinden dolayı havari onları insan dilini kaybedip, her konuştuklarının “hav,hav” olması için lanetler, bu yüzden de çevre köylüler tarafından Havhavlılar olarak anılır, buradan da köyün ismi doğar. Daha sonra yaptıklarından pişman olan köylüler Aziz’e başvururlar ve havari gelip köylüleri kutsar, vaftiz eder, şifa verir ve haçtaşları kutsayıp köyün etrafına yerleştirir. Lakin Ermenicede Hav kelimesi Ata manasına da gelmektedir ve Havunik ismi vardır”[12].

Rahip G. Srvandztyants, kitabında Balu Sancağı dini önderliğindeki 45 Ermeni köyünü sayarken Havav’a da değinmekte “2 kilise, Surb Astvadsadsin ve Katoğike, 1 okul, Konstantinopel’deki Çukur Han’da 2 odalı bir mülk, 90 oğlan, 30 kız öğrenci, 160 hane Ermeni”den[13] bahsetmektedir.

Belirtmek gerekir ki, Srvandztyants’ın kitabında yayımlanan Balu hakkındaki bilgiler düzenlenip kısaltılmıştır. 5 Eylül 1878 tarihinde kaleme alınmış olan orijinal metnin tümü Y. Çarents adıyla anılan Edebiyat ve Sanat Müzesi’nde, T. Azatyan arşivinde saklanmaktadır. Havav Köyü’yle ilgili de bazı farklılıklar bulunmaktadır. “90 oğlan ve 11 kız öğrenci. 150 hane Ermeni. Ermenilerin sayısı 1436. Protestanlar 6. …öğretmenler, Havavlı Andreas hoca Katarikyan, Havavlı Karapet Ter-Astvadsaturyan. …Kürtlerin soygunlarından ve çapulculuklarından köyü savunmak amacıyla köyün Savunma Cemiyeti tarafından toplanan paralarla silah satın alınıp gençler silahlandırılır. Davit Arzumanyan ve Ho. Gabrielyan bu cemiyetin göze çarpan üyelerindendir. …Havav Köyü çevresinde 6 kilise yıkıntısı vardır, Surb Hakob, Surb Kirakos, Surb Mariam, Surb Gabriel, Surb Haç vs.”[14].

1864 yılında Balu’nun Tırkhe Köyü’nde doğan papaz Harutyun Sargisyan tarafından 1932 yılında Kahire’de yayınlanan son derece değerli “Balu, alışkanlıklar, eğitim ve bilgi durumu ile şivesi” kitabında, Fethiye Çetin’in kahramanı olan Heranuş’un dedesinin kardeşi, öğretmen Andreas Katarikyan’a bir buçuk sayfa ayrılmıştır. Bu yazar da G. Srvadztyants gibi öğretmen Andreas’ın ismini Katarikyan olarak vermektedir. Görüldüğü gibi soyadının bu şekli de kullanımda olmuştur. Fethiye’nin kitabında bu kısım çok kısa belirtilmiştir. Papaz H. Sargisyan’ın belirttiğine göre “Öğretmen Andreas Katarikyan, taşranın değerli insanlarından biriydi. Tıknaz, köylü elbisesiyle yaşayan, ketum, az gülen, gür kaşlarının altında gizlenmiş zeki gözleri aşağıya bakmaktan çok yukarıya yönelirlerdi, saklı bir değerdi”[15]. Sargisyan, öğretmeni “Ermeni dilinin taşradaki yetenekli bir uzmanı olmakla ünlenmiş”[16] olarak anmaktadır. 1897 yılında Kharberd’de öğretmenlik yaptığı yıllarda, diğer öğretmenlerden biri kendisine grabarla[17] ilgili zor bir soru sorar. Kendi cevaplayamadığından, okul müdürü, ünlü Ermeni yazar Tılkatintsi’ye (1860-1915) sorar, fakat kaçamak cevap alır. Sargisyan, o günlerde Kharberd’de bulunan Andreas öğretmene sorup hemen doğru cevabı alır ve Tılkatintsi bu duruma çok şaşar. Sargisyan’ın belirttiğine göre Katarikyan 1897 yılında 65 yaşındaydı[18]. Mesleği açısından soyadı Varjapetyan[19] olarak değişmiş olan oğlu Kirakos ise müzik bilgisini geliştirmek amacıyla Konstantinopel’e gidip Nikoğayos Taşçıyan’dan 3 yıl ders alarak Ermeni notalarını öğrendikten sonra köyüne geri döner[20].

Havav’la ilgili toplamış olduğum veriler bu kadarla sınırlıyken, araştırmalarım esnasında büyük bir başarı elde ettim. Büyük kısmı Havav Köyü tarihine ayrılmış olan 596 sayfalık kalın bir kitap kısa süreliğine elime geçti. Bu kitap, New York’ta yaşayan Harutyun Dzakhsuryan’ın 1974’te Beyrut’ta yayınlamış olduğu çok değerli “Balahovit”[21] çalışmasıydı ve kitaba ek olarak, yazar tarafından çizilmiş olan “Havav Köyü planı” ve “1915 yılında Havav (Balu) topolojisi ve yer isimleri” haritası bulunmaktaydı. Bu haritada komşu köyler, yollar, çeşmeler, kiliseler vs. belirtilmişti.

“Dsayn Hamşenakan”