Մելինե Անումյան, Երիտթուրքերի 1919-1921 թթ. դատավարությունների վավերագրերը ըստ օսմանյան մամուլի, Արևմտահայոց հարցերի ուսումնասիրության կենտրոն գիտահետազոտական հիմնադրամ, «Էդիթ Պրիտ» հրատ., Երևան, 2011, 290 էջ:
Թեև ժամանակակից Թուրքիան շարունակում է ժխտել Մեծ Եղեռնի փաստը, այնուամենայնիվ անհերքելի իրողություն է, որ Հայոց ցեղասպանությունն առաջինը դատապարտած երկիրը հանդիսանում է հենց ինքը` Օսմանյան Կայսրությունը: Խոսքը վերաբերում է 1919-1921 թթ. Ստամբուլի ռազմական արտակարգ ատյաններում տեղի ունեցած շուրջ 63 դատական գործերին, որոնք բոլորն էլ հարուցվել էին հայերի տեղահանության և կոտորածների մեղադրանքով:
Երիտթուրքերի դատավարությունների մի մասն առաջին անգամ հայերենով է տպագրվել 1989 թ. օսմանագետ Ավետիս Փափազյանի «Հայոց ցեղասպանությունը ըստ երիտթուրքերի դատավարության փաստաթղթերի» արժեքավոր գրքում: Թեև հայերի տեղահանության և կոտորածների դատավարությունների մասին վավերագրեր են հրատարակել նաև այլ հայ և այլազգի հեղինակներ, այնուամենայնիվ սույն դատաքննությունների վերաբերյալ դեռ գոյություն ունեն չհրապարակված մեծաթիվ փաստաթղթեր: Մասնավորապես մինչ օրս ոչ մի լեզվով չէին տպագրվել Տրապիզոնի, Բյույուք Դերեի և Խարբերդի դատական նիստերը (հրապարակվել էին միայն դատավճիռները) ներկայացնող վավերագրերը: Հենց այս բացը լրացնելուն է ուղղված Արևմտահայոց հարցերի ուսումնասիրության կենտրոն գիտահետազոտական հիմնադրամի ավագ գիտաշխատող, թուրքագետ Մելինե Անումյանի «Երիտթուրքերի 1919-1921 թթ. դատավարությունների վավերագրերը ըստ օսմանյան մամուլի» աշխատությունը:
Գիրքը բաղկացած է վերլուծական մասից և օսմաներեն բնագրից հայերեն թարգմանված փաստաթղթերից: Հեղինակը վերլուծական հատվածում, հիմնվելով բացառապես օսմաներեն և թուրքերեն աղբյուրների վրա, մանրամասն ներկայացնում է 1918 թ. հոկտեմբերի 30-ին կնքված Մուդրոսի զինադադարից հետո Օսմանյան Կայսրությունում առաջացած ներքաղաքական մթնոլորտը, հայերի կոտորածների խնդրի արծարծումը ժամանակի օսմանյան մամուլում, հասարակության մեջ և օսմանյան երկպալատ խորհրդարանում, Հայոց ցեղասպանության համար պատասխանատու երիտթուրքերի դեմ դատական հետապնդում սկսելու քաղաքական նախադրյալները, 3 տարբեր հետաքննիչ հանձնաժողովների կողմից իրականացված հետաքննությունները, երիտթուրքերի կուսակցության, կառավարության, պատասխանատու քարտուղարների և առանձին շրջանների կառավարիչների դատաքննությունները:
Փաստագրական նյութում առաջին անգամ գիտական շրջանառության մեջ են դրվում տվյալ ժամանակաշրջանի սուլթանական պալատի բանբեր «Ալեմդար» օրաթերթում հրատարակված Յոզղատի, Տրապիզոնի, Բյույուք Դերեի (Բողազիչի) և Մամուրեթ-ուլ Ազիզի (Խարբերդ) հայերի տեղահանության և կոտորածների պատասխանատուների դատաքննության նիստերի հրապարակումները: Առաջին անգամ է գիտական շրջանառության մեջ դրվում նաև Տրապիզոնի դատավարության մեղադրական եզրակացությունը, որը հրատարակվել է «Ալեմդարի» 1919 թ. ապրիլի 16-ի համարում: Ըստ հեղինակի` Յոզղատի և Տրապիզոնի դատաքննությունները կարևորվում են նաև նրանով, որ դրանց ընթացքում առանձին շրջանների դատական գործերի մեջ ամենաշատ վկայություններն ու ապացույցներն են բերվել երիտթուրքական կառավարությունից հրահանգներ ստացած տեղական իշխանությունների կողմից հայերի տեղահանման և ոչնչացման համակարգման ու վերահսկման վերաբերյալ: Ինչպես ընդգծում է հեղինակը, սույն դատաքննություններին 2005 թ. անդրադարձել է նաև թուրքական պաշտոնական պատմագրությունը` ի դեմս Թուրքական պատմագիտական ընկերության անդամ Ֆերուդուն Աթայի, որն իր «Տեղահանության դատավարությունները գրավյալ Ստամբուլում» վերանգրով գրքում պնդում է, թե իբր դատական նիստերում մեղադրյալների դեմ ուղղված ցուցմունքներով հանդես են եկել միայն ազգությամբ հայ վկաները: Մելինե Անումյանը մենագրության մեջ բազմաթիվ օրինակներով հակադարձում է թուրք պաշտոնական պատմագրության ներկայացուցչի վերոհիշյալ պնդմանը` օսմանյան օրաթերթերում հրապարակված դատական նիստերից բերելով թուրք և այլազգի վկաների` հայերի կոտորածները հաստատող վկայությունների բազմաթիվ օրինակներ:
