ԿԵՍԱՐԻԱ, Մաժաք. քաղաք Կապադովկիայում (այժմ` Թուրքիայի Կայսերի վիլայեթի վարչական կենտրոնը): 281,3 հազար բնակչություն (1980թ.): Կապադովկիայի հնագույն բնակավայրերից է:

Ըստ Մովսես Խորենացու՝ կառուցել է Հայոց թագավոր Արամի կուսակալ Մշակը` իր անունով, հետագայում անունն աղավաղվել է` դարձել Մաժաք: Ըստ հունական աղբյուրների՝ հիմնադրել է Կապադովկիայի թագավոր Արիարաթես IV-ը մ.թ.ա. IIդ. սկզբին:

Մ.թ.ա. IVդ. սկզբին նվաճել է Մարաստանը, դարի 2-րդ կեսին` Աքեմենյանները, մ.թ.ա. IVդ. վերջից ենթարկվել է Սելևկյաններին, մ.թ.ա. IIIդ. կեսից` անկախ Կապադովկիայի մայրաքաղաք: Որոշ ժամանակ կոչվել է Եվսեբիա: Կեսարիա և Կապադովկիա պարբերաբար արշավել է Տիգրան Բ Մեծը` իր ազդեցությունն այնտեղ պահպանելու նպատակով, իսկ մ.թ.ա. մոտ 74թ. Կեսարիայի բնակիչներին տեղափոխել է Հայաստան: Մ.թ. 17թ.՝ Կապադովկիան հռոմեական պրովինցիա դառնալուց հետո, Կեսարիան, ի պատիվ կայսր Օգոստոս կեսարի, վերանվանվել է Կեսարիա: IV դարից Բյուզանդիայի կազմում էր:

Կեսարիան հնագույն ժամանակներից քաղաքական, տնտեսական և մշակութային սերտ կապեր է ունեցել Հայաստանի հետ: IVդ. Հայոց առաջին կաթողիկոսները ձեռնադրվել են Կեսարիայում: Այստեղ վաղնջական շրջանից ապրել է հոծ հայություն, որի թիվն ստվարացել է միջին դարերում, երբ XIդ. սկզբից Կեսարիան պատկանել է հայ իշխաններին, իսկ 1045-ին՝ Գագիկ Բ-ին:

1915թ. Կեսարիան ուներ 60-70 հազար բնակչություն, որից 20 հազարը` հայ: Հայերն զբաղվել են արհեստներով (մասնավորապես հռչակված էին ապխտագործները) և առևտրով, հիմնել գործարաններ: Լուսավորչական հայերն ունեին երեք եկեղեցի (Ս.Աստվածածին, Ս.Լուսավորիչ, Ս.Սարգիս), ավետարանական հայերը` երկու, կաթոլիկ հայերը` մեկ: Գործել են հայկական դպրոցներ` Հայկյան, Հակոբյան, Կյումուշյան, Արամյան, Ժառանգավորաց վարժարան և որբանոց, մանկապարտեզներ, ինչպես նաև՝ մասնավոր վարժարաններ:

1908թ. Կեսարիայում լույս է տեսել «Տիգրիս» շաբաթաթերթը, 1912թ.՝ «Նոր սերունդ», 1910-13թթ.՝ «Հայեկ» և այլ թերթեր: XIXդ. վերջին և XXդ. սկզբին գործել են հայկական թատերախմբեր:

1915թ. Մեծ եղեռնի ժամանակ թուրքական իշխանությունները Կեսարիայի հայերին բռնությամբ տեղահանել են և մեծ մասին կոտորել: Փրկվածների մի մասը տարագրվել է օտար երկրներ: 1938թ. Կեսարիայում ապրում էր եղեռնից վերապրած շուրջ 2000 հայ: 1989թ. կար փոքրաթիվ հայ համայնք, գործում էր Ս.Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին: 1969թ. ՀՀ Արմավիրի շրջանում հիմնվել է Նոր Կեսարիա ավանը:

Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 2, Երևան, 1995: