Էրդողան ՄԻԹՐԱՆԻ

Թանզիմաթով Օսմանյան կայսրություն մուտք գործած թատրոնի կայացման ու զարգացման մեջ հույները, հրեաներն ու հայերը մեծ դեր են ունեցել։ 1844 թ․ հիմնադրված Նաում թատրոնում պրոֆեսիոնալ ներկայացումների բեմադրմամբ զբաղվել սկսած հայերը թատրոնի զարգացման առաջամարտիկները դարձան։

Հալդուն Թաների «Անխելք ամուսնու վախկոտ կինը» և Բողազիչիի համալսարանի բեմադրած «Ո՞վ կա այնտեղ»-ը խոսում են Օսմանյան կայսրությունից մինչև Թուրքիայի Հանրապետություն մեր թատրոնի ձևավորման գործընթացում հայ դերասանների թողած կարևոր ժառանգության մասին։

1914 թ․ ստեղծվում է Դարուլբեդայը՝ թուրքական թատրոնը ստեղծելու և այն ոչ մահմեդականների գերիշխանության տակից դուրս բերելու նպատակով։ Սակայն, քանի որ մահմեդական կանայք այդ ժամանակ չէին կարող բեմ բարձրանալ, դերասանական կազմում ութ հայ դերասանուհիներ էին ընդգրկված, այդ թվում՝ Էլիզա Բինեմեջիյանը և Քնար խանումը։

Հանրապետության առաջին տարիներին ազգային փոքրամասնություններին թույլ չէին տալիս ներկայացումներ խաղալ իրենց լեզուներով։ Մինչև 1945-1946 թթ. առանց որևէ իրավական հիմքի տևած արգելքին զուգահեռ, ոչ մուսուլմանները, ովքեր վաղնջական ժամանակներից այս երկրի հնագույն ժողովուրդներն են, բախվում են ոչ պաշտոնական արգելափակման և մարգինալացման, նույնիսկ եթե ունեն օրինական իրավունքներ, և ճնշումների պատճառով դառնում են գետտո․ հրեաները նախնտրում էին համատեղ ապրել Ֆեներ-Բալաթ, ապա Քուլեդիբի, հետո՝ Շիշլի թաղամասերում, հույները՝ Թաթավլա, հայերը՝ Սամաթիա, իսկ երբ հույները սեպտեմբերի 6-7-ից հետո գաղթեցին՝ Քուրթուլուշ դարձած հին Թաթավլա թաղամասերում։ Խտրականության տարիներին բացառությամբ որոշ անհատական ​​ջանքերի, հայ արտիստներն աստիճանաբար հեռացան պրոֆեսիոնալ թատրոնից։

Հրանտ Դինքի սպանության հետեւանքով ազատական մահմեդական թուրքերի հատվածում առաջացած արձագանքը երիտասարդ սերունդների մոտ քաղաքացիությանը տեր լինելու նպատակով խթանում է քաղաքական և սոցիալական միջավայրերում տեսանելի լինելու ջանքերը:

Տեսանելիության այս ջանքերի արդյունքներից մեկն էլ 2018 թ․ Սերբիայից եկած հրավերով հանկարծակի ստեղծված «Հանկարծ»-ն է: Կարինե Մարալ Չիզմեջյանի, Լարա Նարինի, Թարա Դեմիրջօղլուի և Եղիա Աքգյունի կողմից ստեղծված խումբը նպատակ ուներ բարձրացնել միջազգային իրազեկությունը տարիներ շարունակ գոյություն ունեցած հայկական մշակութային և գեղարվեստական ​​կյանքի մասին և սեֆարդի հրեաների լադինոյի պես պահել անհետացման վտանգի տակ գտնվող արևմտահայերենը։

Անձամբ հարգում եմ նրանց նպատակը, բայց դրանից զատ տպավորված էի այն փաստով, որ նրանք ճանաչում, սիրում են թատրոնը և լավ ներկայացումներ բեմադրում:

«Հանկարծը», որն իր պիեսներից մի քանիսը ներկայացնում է հայերեն՝ թուրքերեն ենթագրերով, համաճարակի ժամանակվա ընդմիջումից հետո թուրքերենով բեմադրեց Վիլյամ Սարոյանի «Իմ սիրտը լեռներում է» պիեսը, որը նոր էր ներառել իր խաղացանկ։

Ամերիկյան ժամանակակից գրականության ամենանշանավոր արձակագիրներից մեկը՝ Վիլյամ Սարոյանը, որպես օսմանյան շրջանում Բիթլիսից (Բաղեշ-Ակունքի խմբագրություն) ԱՄՆ ներգաղթած Թագուհի և Արմենակ Ղարաօղլանյանների որդի Արամ, ծնվել է 1908 թ․ Կալիֆորնիայի Ֆրեզնո քաղաքում։ Նա Վիլյամ Սարոյան ստորագրությամբ 60-ից ավել պատմվածքների ժողովածուներ, պիեսներ ու վեպեր է գրել Ֆրեզնոյում, որտեղ ծնվել է, մեծացել և 1981 թ․ մահացել։ Կանանցից, ալկոհոլից, խաղամոլությունից ու գլխարկներից ուժեղ կախվածություն ունեցած Սարոյանը արագ է ապրում, շրջում է աշխարհով մեկ, ամուսնանում, բաժանվում, նորից ամուսնանում, նորից բաժանվում։ Իր արմատներին ու նախնյաց մշակույթին հետամուտ՝ նա այցելում է Խորհրդային Հայաստան, իսկ 1964 թ․ լրագրող Ֆիքրեթ Օթյամի հետ մեկնում է իր նախնիների հայրենի քաղաք Բիթլիս։

Սարոյանը, ով խորապես հետևել էր Կալիֆորնիայի հայ համայնքին, խոսում էր իր հայության, ինքնության խնդիրների, Ամերիկայի հետ ունեցած հարաբերությունների, պատերազմի ու բռնության մասին, որին ներքաշում են մարդկությանը. նա միշտ պատմում էր մարդու մասին իր մաքուր, մարդկային բարոյական ըմբռնումով։

«Քո կյանքի ժամերը» (1939 թ.)՝ նույն տարում Նյու Յորքի դրամատիկական քննադատների և Պուլիտցերյան մրցանակների դափնեկիր, Սարոյանի առաջին պիեսը՝ «Իմ սիրտը լեռներում է» (1938 թ.), որը 1943 թ․ «Մարդկային կատակերգություն» ֆիլմով արժանացավ լավագույն սցենարի մրցանակին, իր ժամանակից շատ առաջ ընկած սյուրռեալիստական, էքսպերիմենտալ և աբսուրդային թատրոնի նախատիպն է։

1914 թ. Ֆրեզնոյում ենք։ Տատիկից, որդուց և թոռանից կազմված, հայրենիքից հեռու նետված հայ ընտանիքը հանդիպում է աշխարհից կոտրված, ճամփան կորցրած, սիրտը Շոտլանդիայի լեռներում թողած նախկին շեքսպիրյան դերասան Մաք Գրեգորին։ Այս քառյակի բարեկամությամբ միամիտ, անկեղծ ու ջերմ լեզվով պատմվում են այնպիսի թեմաների մասին, ինչպիսիք են պանդխտությունը, օտարությունը, կարոտը, արմատները, հողը, հիշողությունը, պատկանելությունը, գոյության դժվարին պայքարը։

Անփող և անգործ բանաստեղծ Բեն Ալեքսանդրի որդու՝ Ջոնիի աչքերով փոխանցված հիմնական թեմային զուգահեռ. Ջոնին և թերթի առաքիչ երեխան միմյանց հետ կիսում են իրենց մայրերի մահը, Ջոնին հոր հետ քննարկում է գողության բարոյականությունը, Բենը բուռն արձագանքում է սկսվող պատերազմի մահացու ավերածություններին: Թեև Բենի արձագանքն արտացոլող կարճ բուռն քննադատության մեջ նշված չէ, սակայն զգացվում է Սարոյանի անձնական ընդվզումը հայերի տեղահանության (Հայոց ցեղասպանության-Ակունքի խմբագրություն) դեմ, որը նա չի ապրել, բայց բնականաբար իմացել է դրա մասին:

Պիեսի վերջում ընտանիքը, որը ստիպված է եղել տնից դուրս գալ տան վարձի պարտքի պատճառով, ճամփա է ընկնում դեպի անհայտություն։ Գնալուց առաջ Բենն իր բանաստեղծությունները թողնում է փափկասիրտ պարոն Քոսակին, ով, երբ Ջոնին գալիս է որոշ բաներ գնելու, նրա մանկական զգացմունքները չվիրավորելու համար սկսում է ասել, որ դա հաստատապես պարտքով չէ։ Բանաստեղծություններն այս խոժոռ, բայց բարությամբ լեցուն մարդուն փոխանցելը, եթե նա հասկանա դրանց գեղեցկությունը, կարծես Սթիվեն Ֆրայի կողմից որպես «20-րդ դարի թերագնահատված գրողներից ամենանշանավորը»  համարված Սարոյանի արտացոլումն է, ով իր գործերը թողնում է այն սահմանափակ թվով մարդկանց, ովքեր կկարողանային իսկապես վայելել դրանք, երբ նա հեռանար այս աշխարհից:

Պիեսի առանցքային կերպարներից մեկը արմատախիլ արվելու, փախստական ​​լինելու, ոչ մի տեղի չպատկանելու խորհրդանիշ տատիկն է, ով միայն հայերեն է խոսում ոչ թե այն պատճառով, որ նա դժվարանում է նոր լեզու սովորել, այլ որ իր արմատները հեշտորեն չկորցնի։ Ծնված երկրի լեզվով խոսող, երկրորդ սերնդի գաղթական Ջոնին դժգոհում է, որ տատիկը հայերեն է խոսում, որը նա ընդհանրապես չգիտի, սակայն թեև մեկը հայերեն է խոսում, մյուսը՝ անգլերեն, նրանք իրար շատ լավ են հասկանում։ Հավերժ գաղթական տատիկի ճամպրուկը միշտ կազմ-պատրաստ է, և գնալիս էլ ամենաարագը նա է պատրաստվում։

Ստեղծագործական բեմադրիչ Եղիա Աքգյունը պիեսի ռեժիսուրան ամբողջությամբ թողել է գլխավոր հերոսներից մեկին մարմնավորած Թարա Դեմիրջիօղլուին։ Արդյունքում ձեռք է բերվել մի փայլուն միություն, որը հաստատ երկգլխանի չէ, բայց հմտորեն փոխլրացնող։

Սարոյանի պարզ ու անմիջական արտահայտությունն ուղեկցվում է տեքստին լիովին համապատասխան պոեզիայով։ Քանդված տունը, Քոսակի մթերային խանութն ու հարևան տները միավորող Իզաբել Գյուլթոփի մինիմալիստական դեկորը, և Բուրակ Քաչիի բոլոր զգեստները պաստելային երանգներով են։ Պաստելային ջերմությունը թեմատիկորեն լրացվում է թիմի ջերմ մեկնաբանությամբ։ Էկրանին, որտեղ դիտվում են պատմվածքին ուղեկցող անիմացիաներն ու ձևավորումները, Անետ Սանդրա Աչըքգյոզի վարպետությամբ հաստատված և հուզիչ գծանկարները մեկնաբանության մեջ ավելացնում են մանկական միամտություն։

Անխոս, ոճավորված և խորեոգրաֆիկ նախախաղում Ջոննին հագուստի մի կտոր է վերցնում, երբ հերոսներին հրավիրում է գործողության: Կարկատանը, որի հիմնական գործառույթը արցունքներն ու անցքերը թաքցնելն է, փոխաբերություն է՝ ծածկելու և թաքցնելու ճնշման տակ գտնվող զգացմունքները, թաքնվածները և խաղի մեջ չկատարված երազանքները։ Կարկատանը, որի հիմնական գործառույթը արցունքներն ու անցքերը թաքցնելն է, փոխաբերություն է՝ ծածկելու և թաքցնելու ճնշման տակ գտնվող զգացմունքները, թաքցված և խաղի մեջ չկատարված երազանքները։ Ջոնին տունը լքելիս այս կարկատանները լցնում է իր ճամպրուկը: Երբ վերջին դարձվածքից հետո տեսարանը դատարկ է ու մութ, ճամպրուկը բացվում է էկրանին, կարկատանները թռչում են ու սար են կազմում։ Միգուցե դա լեռն է, որտեղ Մաք Գրեգորի սիրտն է, միգուցե Արարատն է, որտեղ տատիկի, Ջոնիի մոր, Բենի, Թագուհու և Արմենակի ու նրանց որդու՝ Արամի սրտերն են…

Թարա Դեմիրջիօղլուի դերասանական ռեժիսուրան ու թիմային աշխատանքը կատարյալ են։ Գլխավոր դերերը և բոլոր երկրորդական դերերը լավ մշակված են։ Շատ հաջողակ են Եղիա Ակգյունը (Բեն), Նշան Շիրինյանը (Ջասփեր Մաք Գրեգոր) և Տիգրան Փեշթեմալջըգիլը (պարոն Քոսակ): Երիտասարդ Լարա Նարինը արտասովոր տատիկ է իր կեցվածքով, իր երգերով և հայերենով, ով ստիպում է լսել իրեն, նույնիսկ եթե չենք հասկանում: Դիանա Չիլինգարյանի Ջոնին առնական է, այնուհանդերձ կանացի չլինելով էլ հրաշալի է։ Նա իր հրաշալի մեկնաբանությամբ հմտորեն արտացոլում է, որ 9 տարեկանում դեռ սեռական գիտակցություն չունեցող Ջոնին աղջիկ կամ տղա չէ, այլ պարզապես երեխա՝ իր անկեղծությամբ ու միամտությամբ։

Հալդուն Թաները Թոմաս Ֆասուլյաջյանի բերանով ասում է. «Ի՞նչ է թատրոնը, երկու տախտակ և մեկ հավես»…

«Հանկարծը» ապացուցում է, թե ինչպես կարելի է մի քանի տախտակներով և ահավոր մեծ հավեսով շատ հաջող և տպավորիչ մեկնաբանություն բերել մեր երկրում հազվադեպ ներկայացվող նշանավոր գրողի պիեսին։ Անպայման դիտեք, որպեսզի հավեսները չփախչեն:

«Üsküdar Tekel»-ի բեմը մայիսի 25-ին ժամը 20.00-ին, «Tatavla»-ի բեմը՝ հունիսի 12-ին, ժամը 20.30-ին, այս և հաջորդ թատերաշրջանում Ստամբուլի բեմերում: Նրանք խաղալու են նաեւ Սամաթիայում, սակայն «Çevre» թատրոնը դեռևս ժամկետ չի նշանակել։

https://www.salom.com.tr/haber/127495/turk-ermeni-tiyatrosu-yeniden

Թարգմանեց Տիգրան Չանդոյանը

Akunq.net