ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ
Երեւանի բնակիչները Շուշիի մէջ Աղա Մոհամէտ շահին սպանութենէն (17 յունիս 1797) ետք ապստամբած եւ իշխանութենէն հեռացուցած էին Ալի Ղուլի խանը, որ Թեհրան վերադառնալէն ետք կուրացուած էր:
Ֆաթհ Ալի շահ կալանքէ ազատեց Երեւանի Մոհամէտ խանը եւ Խոյի Ջաֆար Ղուլի խանը եւ վերականգնեց անոնց իշխանութիւնները:
Մինչ այդ Մակուի տիրակալ Ահմէտ խան Պայաթի որդի Հասան խան, որ Աղա Մոհամէտ շահին կողմէ Երեւանի մէջ շահվեքիլ նշանակուած էր, Երեւան հասնելով պահանջեց որ իրեն թոյլ տրուի բերդ մտնելու: Երեւանցիք մերժեցին Հասան խանի պահանջը:
Հասան խան Նախիջեւան երթալով Այրումլու աշիրէթէն զօրք հաւաքեց եւ քալեց Երեւանի վրայ: Այրումլուները Արարատեան դաշտի եւ յարակից գօտիի ազդեցիկ Ռումլու ցեղային միութեան մէկ ճիւղն են (միւս ճիւղերն են Սէյիտլու, Աքշաքլու եւ Սաատլու): Ցեղախմբային ուժերը յարձակեցան Երեւանի վրայ: Երեւանցիք չկրցան երկար դիմադրել եւ քաղաքը աւերումէ փրկելու համար բերդը Հասան խանին յանձնեցին:
Տիրանալով իշխանութեան Հասան խան սկսաւ ապօրինի ծանր տուրքեր հաւաքել երեւանցիներէն:
Բայց շուտով յայտնի դարձաւ որ Երեւանի նախկին խանին իշխանութիւնը վերականգնուած է շահին կողմէ եւ ան ճամբայ ելած է դէպի Երեւան:
Հասան խան այնքան ուժ չունէր արգելակելու Մոհամէտ խանին մուտքը Երեւան, եւ 17 սեպտեմբեր 1797¬ին իր հետեւորդները հաւաքելով փախուստ տուաւ դէպի Մակու:
Մոհամէտ խան հոկտեմբերի սկիզբը հասաւ Երեւան եւ վերահաստատուեցաւ խանական աթոռին վրայ:
Ֆաթհ Ալի շահ, վերականգնելով Մոհամէտ խանի իրաւունքները, անոր պարտադրած էր որ իր խանութենէն տարեկան ութսուն հազար թուման գումար պիտի մուծէր արքունական գանձարան: Շահը այնքան ալ վստահութիւն չունէր Մոհամէտ խանին վրայ եւ անոր երկու օգնականներ տուած էր, որոնք պիտի հետեւէին խանի գործունէութեան եւ տեղեկութիւններ պիտի հաղորդէին արքունիք:
* * *
Արցախի մէջ ընթացող պատերազմական անվերջանալի գործողութիւնները, խանական հարստահարութիւնները, խանի բանակին մէջ ծառայող լեզգիներու աւարառութիւնները եւ թափառաշրջիկ ցեղերու տեւական յարձակումներն ու յափշտակութիւնները քայքայած էին ժողովուրդին տնտեսութիւնը:
Աղա Մոհամէտ շահի արշաւանքին յաջորդեց սարսափելի երաշտը, որ ցամքեցուց բոլոր բուսականութիւնը. ցանքը փճացաւ եւ հունձք չեղաւ: Սովը հետզհետէ սաստկացաւ: Յուսահատութեան ծայր աստիճանի հասած ժողովուրդը ամէն միջոցի սկսաւ դիմել իր գոյութիւնը պահելու համար:
Մարդիկ խոտերով ու արմտիքներով կը սնանէին: Թուրքերու մէջ պահուած աւանդութիւն մը կ՛ըսէ որ մարդիկ գերեզմաններէն մեռելները կը հանէին կ՛ուտէին, եւ յարձակումներ կը գործէին գերիներ խլելու, մորթելու եւ ուտելու համար: Ոմանք իրենց երեխաներն անգամ կը մորթէին կ՛ուտէին: Հայեր կը պատմեն որ ծնողներ իրենց երեխաները կը ծախէին: Կը պատմուի, որ երիտասարդ մը ծախուած է երեսուն չափ կորեկով:
Սովին հետ սկսած սոսկալի ժանտախտը հետզհետէ սաստկացաւ եւ 1798¬ին տարածուեցաւ յարակից երկրամասերուն մէջ: Աղիտալի կացութիւն ստեղծուեցաւ նաեւ Սիւնիքի եւ յատկապէս Խնձորեսկի եւ յարակից գիւղերուն մէջ:
Հայեր զանգուածաբար սկսան հեռանալ Արցախէն, գաղթելով յատկապէս դէպի Վրաստան, նաեւ` Ռուսաստան, Պարսկաստան եւ Թուրքիա, ոմանք ալ տեղափոխուեցան Շամախի: Վաթսուն հազար տուն բնակչութիւն ունեցող Արցախ սկսաւ դատարկուիլ:
* * *
Վրաստանի Հերակլ Բ. թագաւոր մահացաւ 11 յունուար 1798¬ին եւ անոր երկրորդ կնոջմէն` Աննա Ապաշիծէէն ծնած որդին` Գէորգի թագաւոր հռչակուեցաւ:
Գէորգի 1766¬ին գահաժառանգ հռչակուած եւ հօրմէն իբրեւ տիրոյթ ստացած էր Փամբակն ու Լոռին: Իր խորթ եղբայր Լեւանի հետ 1777¬ին ճնշած էր Քսանիի իշխանին անջատողական ձգտումները:
Նոր թագաւորը 12 յունուարին գահ բարձրացաւ Գէորգի ԺԲ. անունով: Ռուսաստանի Փաւէլ Ա. կայսր 22 փետրուար 1798¬ին հաստատեց անոր թագաւորութիւնը: Գէորգի ԺԲ. թագադրուեցաւ Թիֆլիսի Սուրբ Աստուածածնի Ծննդեան Անչիսխաթի եկեղեցւոյ մէջ:
Թիֆլիս տակաւին մեծ մասամբ աւերակներու կոյտ մը կը ներկայացնէր:
Գէորգի ԺԲ. բարեմիտ էր, հիւանդոտ, թոյլ ու երկչոտ եւ երկիր կառավարելու անընդունակ:
Արքայական ընտանիքը պառակտուած էր, երկիրը քաղաքականօրէն ու տնտեսապէս ուժասպառ եղած, իսկ աւատապետները իրենց կամայականութիւններով քաոս ստեղծած էին:
Գէորգի ԺԲ., նկատի ունենալով որ իր հայրը վերջին տարիներուն այն եզրակացութեան եկած էր որ Վրաստանի միակ փրկութիւնը Ռուսաստանի անձնատուր ըլլալն է, դիմեց Պետերբուրգ եւ օգնութիւն խնդրեց:
Նոյն օրերուն Պետերբուրգի մէջ լուր տարածուեցաւ, որ Ֆաթհ Ալի շահ նոր յարձակումի կը պատրաստուի Վրաստանի վրայ:
Ֆաթհ Ալի շահ, հազիւ Գէորգի ԺԲ.¬ի գահակալութեան լուրը իմացած, նամակ գրած էր անոր եւ դեսպան ուղարկած Թիֆլիս:
Գէորգի ԺԲ., դեռ շահին դեսպանը չտեսած, եւ առանց գիտնալու թէ ինչ կ՛ուզեն պարսիկները, դիմեց Փաւէլ Ա. կայսրին, ըսելով որ պարսիկներ նոր արշաւանքի կը պատրաստուին, եւ կրկին օգնութիւն խնդրեց: Վրաց արքան ռուսաց կայսրին այնպիսի հաւատարմութիւն կը խոստանար, որուն նմանը ոչ մէկ թագաւոր ցոյց տուած է: Փոխարէնը Գէորգի ԺԲ. կայսրէն կը խնդրէր որ գոնէ հինգ հազար զինուոր իր տրամադրութեան տակ դնէ:
Ֆաթհ Ալի շահ իր նամակին մէջ Գէորգի ԺԲ.էն հնազանդութիւն կը պահանջէր: Պարսից արքան կ՛ըսէր. «Մեր մեծ եւ բարձր դրօշակը յառաջ պիտի խաղայ քու հողերուդ վրայ այնպէս, ինչպէս պատահեցաւ Աղա Մոհամէտ շահին ժամանակ: Հետեւաբար յետ այսու դուն ենթակայ ես կրկնակի
հարուածներու: Վրաստան պիտի կործանի եւ վրացի ժողովուրդը իր ցասումը պիտի արտայայտէ»:
* * *
Թիֆլիսի արքունիքին մէջ մեծ ազդեցութիւն ունէր Հերակլ Բ.ի երրորդ կինը` մայր թագուհի Դարեջան Դադիանի, որ սկսաւ ամէն ջանք թափել նոր թագաւորը չէզոքացնելու եւ իր որդիներէն մէկը գահ բարձրացնելու համար:
Դարեջան Դադիանիի որդիներ Լուլոն, Ալեքսանդր, Փարնաոզ, Վախտանգ եւ Միրիան որոշեցին միացեալ ջանքերով հեռացնել Գէորգի ԺԲ.ը:
Ալեքսանդր իշխան իր հակակշիռին տակ գտնուող զօրքերով գրաւեց Ղազախը, Բորչալուն եւ Շամշադինը եւ մերժեց ճանչնալ Գէորգի ԺԲ.ի թագաւորութիւնը: Ալեքսանդր Ֆաթհ Ալի շահին հպատակութիւն յայտնեց եւ անկէ զինուորական աջակցութիւն խնդրեց:
Իր կարգին Գէորգի ԺԲ. Փաւէլ կայսրէն խնդրեց հաստատել իր որդի Դաւիթը իբրեւ Վրաստանի գահաժառանգ իշխան:
Ռուսահայոց առաջնորդ Յովսէփ արքեպիսկոպոս Արղութեան, իբրեւ վրաց արքայական տան մօտիկ բարեկամ, աշխատեցաւ թագաւորն ու անոր խորթ եղբայրները հաշտեցնել եւ Բագրատիոնիներու արքունիքէն ներս խաղաղութիւնը վերականգնել:
Թիֆլիսի արքունիքէն ներս հակառակութիւնները հետզհետէ սրեցան: Գէորգի ԺԲ. Դարեջան Դադիանիի ստիպեց պալատէն հեռանալ եւ Հաւլաբարի մէկ ապարանքը քաշուիլ: Լուլոն, Վախտանգ եւ Փարնաոզ սկսան զօրք հաւաքել, իրենց մայրը կալանքէ ազատելու համար:
* * *
Ռուսական կառավարութիւնը, ընդառաջելով Գէորգի ԺԲ. թագաւորի խնդրանքին, գունդ մը զօրք ուղարկեց Վրաստան: Միաժամանակ Թիֆլիս հասաւ պետական խորհրդական Կովալենսկի` իբրեւ դեսպան վրացական արքունիքին մէջ: Առանց ռուս դեսպանին Գէորգի ԺԲ. ոչինչ պիտի ընէր եւ անոր խորհուրդներով պիտի շարժէր:
Ռուսական զօրքի Թիֆլիս մուտքէն ետք Ալեքսանդր իշխան կրկին դիմեց Ֆաթհ Ալի շահին եւ հաւաստիացուց ըսելով որ ռուսերու ներկայութիւնը պիտի յանգի Վրաստանի կցումին: Ան շահէն օգնութիւն խնդրեց եւ առաջարկեց որ աւարներու Ումմա խան եւս միանայ Գէորգի թագաւորին դէմ գործող ուժերուն:
Ֆաթհ Ալի շահ հաստատեց, որ կը ճանչնայ Ալեքսանդրը իբրեւ Վրաստանի գահաժառանգ եւ միաժամանակ Ումմա խանին հրամայեց զօրք կեդրոնացնել Վրաստանի սահմանին վրայ:
Ալեքսանդր իշխան սկսաւ բանակ կազմել եւ Քարթլիի ու Կախեթիի բնակիչներուն կոչ ուղղեց միանալու` դիմագրաւելու համար Վրաստանի աւանդական թշնամիները: Ան Սուրբ Նունէի գերեզմանին վրայ երդում ըրաւ որ աւար զօրքերը հաւաքուած են ոչ թէ երկիրը աւերելու, այլ ռուսական գրաւումէ փրկելու համար:
* * *
Արցախէն հեռացող ժողովուրդին եւ մելիքներուն համար Վրաստան աւետեաց երկիր էր: Իբրեւ քրիստոնեայ ժողովուրդ` անոնք բարեացակամ ընդունելութիւն կը սպասէին վրացիներէն:
Վրաստան հասնող հայերը գրեթէ թշնամաբար ընդունուեցան վրացիներուն կողմէ: Անոնցմէ շատեր մուրացկանութեան սկսան վրացիներու դուռերը: Վրացի իշխանները ստիպեցին անոնց ճորտ գրուիլ, որպէսզի փոխարէնը ուտելիք տան: Կտոր մը հաց ճարելու համար շատեր իրենց զաւակները վաճառեցին եւ ստրկութեան տուին: Շատեր ալ ստիպուած ճորտ դարձան:
Վրաստան ճորտատիրական երկիր էր, բայց հայերը վարժուած չէին ճորտութեան: Թէ՛ թրքական եւ թէ պարսկական տիրապետութեան տակ հայ գիւղացին ճորտ չէր եղած:
Մելիքները կ՛ուզէին, որ իրենց ժողովուրդը պահպանէ իր վաղեմի ազատութիւնը, իսկ իրենք վայելեն նոյն իրաւունքները, որ միշտ ունէին իրենց հպատակներուն նկատմամբ: Անոնք կ՛ուզէին որ վրացիք իրենց ազատ հողեր տան իբրեւ մնայուն սեփականութիւն, ուր կարենան հաստատուիլ գաղթականները եւ կառավարուին իրենց աւանդական օրէնքներով ու սովորութիւններով:
Դիզակէն, Վարանդայէն, Խաչենէն, Ջրաբերդէն եւ Գիւլիստանէն, ինչպէս նաեւ Տաւուշէն եւ Ղազախէն դէպի Վրաստան հայոց գաղթը կը շարունակուէր իրերայաջորդ ալիքներով: Ձեռագիր յիշատակարանի մը մէջ արձանագրուած է. «Բազում հայք ի Տաւուշայ (Շէմշէչդին) եւ ի Ղազախայ ամենայն գերդաստանեօք անցեալ ընդ Կուր գետ ամրացան ի Վրաստան, յորոց բազումք ոչ եւս դարձան անտի մինչեւ ցայսօր, որոնց զորդիքս եւ զթոռունս իշխանք եւ ազնուականք վրաց արարին իւրեանց իբրեւ արծաթագին ծառայ (ճորտ), որք մինչեւ ցայսօր կան մնան ի նոյն անկապ կապանս տոռանց: Եւ իբրեւ այսպէս դատարկացաւ ի բնակչաց երկիրն Գագայ, Կողբոփորայ, Ծոբոփորոյ եւ Սօմխէթի»:
Յովսէփ արքեպիսկոպոս Արղութեանի խրախուսանքով մելիքները բանակցութեան մէջ մտան ռուսական կառավարութեան հետ եւ որոշեցին վերակենդանացնել ազատագրական պայքարը:
