29 տարի առաջ՝ 1993 թ․ հուլիսի 2-ին, Սվասի (Սեբաստիա-Ակունքի խմբ․) «Մադըմաք» հյուրանոցում 33 մարդ սպանվեց միայն այն պատճառով, որ ալևի էր։ Այս հարցազրույցը ծնվել է Թուրքիայում բոլորի հիշողության մեջ պահպանված այս ջարդերի տարելիցին, Ադանայում, Մերսինում և Անթաքիայում ապրող արաբ ալևիների թողած հետքերի մասին խոսելու գաղափարից։ Այդ պատճառով, երբ հանդիպեցին Հաքան Մերթջանին, ով հայտնի է արաբ ալևիների, արդիականացման և աշխարհիկության վերաբերյալ իր աշխատություններով և այժմ իր ուսումնասիրությունները շարունակում է Բայրոյթի համալսարանում, ես հասկացա, որ այս թեման չի կարող սահմանափակվել այսքանով: Ժամանակը մի քիչ ետ տվեցինք և Հաքան Հոջայի հետ խոսեցինք այն մասին, թե հանրապետության պատմության ընթացքում՝, մինչև 1993 թ. ինչպես են արաբ ալևիներն ազդվել ալևիների դեմ բռնության ալիքներից, ինչպես է նա վերապրել Քըրըխանի ջարդը և 1971 թ. Սվասի կոտորածը։

Հարցազրույցը՝ Էմրե Ջան Դաղլըօղլուի

«Թուրքիայում չկա ալևիականություն, կան ալևիականություններ»

Թուրքիայում ալևիների մասին խոսելիս նրանց առավելապես պատկերացնում են որպես միաձույլ հանրություն։ Բայց ինչպես ցանկացած հասարակություն, նրանց մեջ էլ կան դասային տարբերություններ։ Հաշվի առնելով Թուրքիայում հասարակությունը, կան էթնիկ տարբերություններ։ Հետեւաբար, ըստ Ձեզ, ճի՞շտ է խոսքը «Ալեւիներ»-ով սկսելը։

Միշտ օգտագործում եմ ալևիականություններ հասկացությունը, քանզի միայն մեկ ալևիզմ չկա։ Ալևիների մեջ էլ կան խնդրին այդ կերպ մոտեցողներ, սակայն ալևիականությունն ու ալևի հանրությունը միատարր չէ։ Ինչպես նշեցիք, դա կարելի է տեսնել ավելի շատ ալևիզմը կաղապարել ցանկացող գաղափարախոսական և ակադեմիական ուսումնասիրություններում: Սակայն ալեւիները մի կարգախոս ունեն՝ «Ճանապարհը մեկն է, ուղերթը՝ հազարը»։ Ակնհայտ է, որ կան որոշ հիմնական սկզբունքներ, բայց միմյանցից կարևոր տարբերություններ ևս կան։ Արաբ ալևիներն այսպիսի տարբերություններ կրող հանրույթ են: Մեկ էլ ինքնության մասին չպետք է մտածել էսսենցիալիստական ​​ձևով: Ինքնությունը փոխվում է ժամանակի ընթացքում․ ավելանում են նոր տարրեր, այլ տարրեր՝ կորչում: Հետևաբար, անտարակույս է, որ 300 տարի առաջվա ալևիզմը նույնը չէ, ինչ այսօրվանը։ Այս տարբերակումները անհրաժեշտ է դասակարգային տարբերությունների հետ միասին դիտարկել։ Դերսիմում կան զազայերեն խոսող ալեւիներ։ Քրդերեն խոսողներ էլ կան: Կենտրոնական Անատոլիայում կան թուրքախոսներ։ Ադանա-Մերսին-Անթաքիա գծում արաբերեն խոսողներ կան։ Այս տարբերություններն անհրաժեշտ է միշտ աչքի առաջ ունենալ: Այդ իսկ պատճառով մենք խոսում ենք ոչ միատարր զանգվածի մասին։ Բայց պետք է ավելացնենք, որ հանրապետության պատմության ընթացքում բոլոր տարբեր ալևիականություններն էլ ինչ-որ կերպ միշտ դիմակայել են պետության ճնշմանը։

Թույլ տվեք հենց Ձեր դադար տված տեղից շարունակել: Հանրապետության պատմության մեջ ալևիականության մասին խոսելիս, ցավոք, բռնության մասին էլ պետք է խոսել։ Մենք որպես սկզբնակետ, կարծում եմ, կարող ենք Դերսիմը վերցնել։ Դերսիմի շարժման ժամանակահատվածը Անթաքիայի և Իսկենդերունի (Ալեքսանդրետ-Ակունքի խմբ․) շրջանը Թուրքիային միացնելու ամենակրիտիկական ժամանակահատվածն է։ Դերսիմի դեպքերը ինչպե՞ս են ազդել արաբ ալևիների վրա:

1938 թ. սկսած մեծ կոտորած է տեղի ունեցել, որը դերսիմցիների կողմից անվանվել է Tertele։ Տեսնում ենք, որ Դերսիմում նման դաժան գործողություն իրականացնելով, պետության՝ Դերսիմի շրջանի ալևիների իրավունքներին միջամտելու և այնտեղ հաստատվելու ջանքերն իրենց ազդեցությունն են թողել։ Հանրապետությունն արդեն իսկ մի կառույց էր, որը Օսմանյան կայսրությունից ժառանգել էր որոշակի կոդեր։ Հիմա Դերսիմը մանրազնին դիտարկելու կարիք չկա։ Գրեթե բոլորն այժմ գիտեն, թե ինչ սարսափելի բաներ են տեղի ունեցել այնտեղ։ Մեծ հարց է, թե դրանք ինչպիսի հետևանքներ են թողել Թուրքիայի հարավում ապրող արաբ ալեւի համայնքի վրա։ Այս հարցին արխիվային լուրջ ուսումնասիրությամբ պատասխանելն ավելի ճիշտ է։ Սակայն ես իմ նախկին հետազոտություններից, դիտարկումներից և որոշ հարցազրույցներից որոշ դիտարկումներ ունեմ: Ժամանակին Իսկենդերունի սանջակ կոչվող շրջանը, սեղանի շուրջ ստեղծված Հաթայ անունով ցանկանում էր միանալ Թուրքիայի տարածքին։ Միջազգային իրադրության բերած հնարավորություններն ու պետության կազմակերպված ջանքերի համադրումը հաջողություն է բերում։ Այս երկու հարցերի համընկնումը նույն ժամանակահատվածի հետ պատահական չէ, անշուշտ:

«Եւ Դերսիմում, եւ Անթաքիայում ալևիների դեմ քաղցրաբլիթի ու մտրակի մոտեցում է կիրառվել»

Սա պատահական չէ:

Երկու դեպքում էլ տեսնում ենք «Երիտասարդ հանրապետության»` սեփական կարգերը հաստատելու ջանքերը։ Խոսքը թուրք-սուննի ինքնության վրա հիմնված և պետության մեկնաբանությամբ աշխարհիկության ըմբռնմամբ ձևավորված կառույցի մասին է: Ուստի Դերսիմում ծրագրվածի մեկ այլ արտացոլումն այն է, ինչ տեղի ունեցավ Անթաքիայի շրջանում։ Այսինքն՝ կար Դերսիմում կատարվածի մեկ այլ վարկած, եւ նպատակը «նոր պետության» կարգ ու կանոնը հաստատելն է։ Ինչպես Դերսիմում, այս նպատակով Անթաքիայում ևս մտրակ և քաղցրաբլիթ են օգտագործել։ Պետությունը լավ հարաբերություններ ստեղծեց որոշ արաբ ալևի նշանավոր գործիչների և կրոնական առաջնորդների հետ, և նրանց միջոցով անկազմակերպ և աղքատ ալեւիական համայնքը ստիպված եղավ ենթարկվել պետության հսկողության ներքո գտնվող համակարգի թելադրած քաղաքականությանը: Կային մտավորականներ և դրան դիմադրող  հանրույթներ, որոնց մենք կարող ենք անվանել հեղափոխական: Օրինակ, այս շրջանում որպես արաբ ալեւի ազգայնական առաջնորդ հրապարակ եկած Զեքի Արսուզիի և նրա շուրջ համախմբված որոշ մտավորականների ջանքերը ճնշումների հանդիպեցին: Անեքսիայից հետո զգալի թվով ալեւիներ գաղթեցին Սիրիա։ Այդ ժամանակ Ադանայում և շրջակայքում ստեղծված «Հարս» կոմիտեների ջանքերով ալևիական հանրությանը փորձ արվեց հեռացնել սեփական ինքնությունից, բախվեցին համակարգված թուրքացմանը։ Այստեղ ևս ճնշման գործելակերպի բազմաթիվ օրինակներ կան։

Ի՞նչ ճնշման քաղաքականության մասին է խոսքը։

Իմ ուսումնասիրություններից մեկում Աթըֆ Յըլմազի հուշերից մի օրինակ եմ բերել: Յըլմազն ականատես է լինում, որ ճանապարհին մարդկանց ծեծում են արաբերեն խոսելու համար։ Արաբ ալևիներն այն ժամանակ պետության կողմից ճանաչվել էին որպես խեթ-թուրքեր (թրք.՝ Eti Türk)։ Հաթայի, որպես թուրքերի «նախնիների»՝ խեթերի հայրենիքը լինելու մասին թեզի մի մասն էլ այն «փաստարկն» էր, որ այնտեղ ապրող արաբ ալեւիները ժամանակի ընթացքում են արաբացվել: Դրանից ելնելով՝ ալեւիներին ասում էին «խեթ-թուրքերը դուք եք»։ Մարդիկ, ովքեր ծեծի էին ենթարկվում արաբերեն խոսելու համար, ինչի մասին հիշատակել է Աթըֆ Յըլմազն իր հուշերում, ամեն անգամ ծեծի ենթարկվելիս բղավում են «եթիմ թուրք եմ, եթիմ թուրք եմ», քանի որ թուրքերեն շատ քիչ գիտեին։ Այսինքն՝ իրականում ուզում էր ասել «խեթ-թուրք եմ»։ Սա ինձ միշտ ցավ պատճառած օրինակ է։ Մինչ Դերսիմում մարդկանց հանդեպ սարսափելի կոտորած էր իրականացվում, այս կողմում մշակութային կոտորած էր կատարվում, անշուշտ՝ ֆիզիկական բռնությամբ հանդերձ։

«Ալևիների ձախական հարձակումների մասին հիշատակելը բավարար չէ»

Երբ վերադառնում ենք 1960-ականներին, բախվում ենք տարբեր տեսակի բռնության դեպքերի։ Ինչո՞վ էին տարբերվում 60-ականներին ալևիներին թիրախավորող բռնությունները։

60-ականներին բռնության առաջին խոշոր միջադեպը տեսնում ենք Մուղլայի Օրթաջայում՝ 1966 թ.։ Այնտեղ հարձակումներ են տեղի ունենում «թահթաչի» կոչվող թուրքմեն ալեւիների դեմ: Այդ մարդիկ էթնիկապես թուրք էին, սակայն կրոնական ինքնությամբ ղըզըլբաշ լինելով՝ չէին կարողանում պաշտպանվել բռնությունից: Այստեղ, ինչպես քրդերի կամ արաբների դեպքում էթնիկ տարբերությունը չէ, որ ավելացնում է բռնության չափը: Այստեղ նաև դասակարգային պահ կա: Թահթաջը ալեւիները, ունենալով նշանակալի չափով հողեր, արտադրական հարաբերություններում նշանակալիորեն հարստացան։ Հարձակումների հետևում կանգնած էին նման գործոններ։ Իմ «Հոսանքին հակառակ» գրքում բացատրում եմ, որ դասակարգային պատճառներից բացի, հարձակվողներին կարևոր շարժառիթ էր տալիս ալևիների հանդեպ ատելությունը: Սակայն պետությունը, ինչպես ավելի ուշ կտեսնենք շարունակաբար, անտեսում, լուրջ չէր վերաբերվում դրան և կոծկում էր փաստերը։ 1967 թ. ականատես ենք դառնում ալեւիների վրա հարձակման՝ այս անգամ Մարաշի Էլբիստանում։ Իհարկե, 1966 թ. Իսքենդերունում, երբ աշուղ Մահզունի Շերիֆն​​ ալևիների սազն ու խոսքը, թերևս այդ ժամանակ առաջին անգամ բարձրաձայն արտասանեց, դրանից հետո՝ 1967 թ․, Մահզունին Օսման Դաղլըի և Քուլ Ահմեդի հետ գնում է Էլբիստան՝ համերգի։ Այստեղ դեպքերը ծավալվում են ֆաշիստական ​​և կրոնական խմբերի կողմից, իսկ հետո արյունալի հարձակումները շարունակվում են։ Այս իրադարձությունների ժամանակ կրկին ականատես ենք դառնում լուրջ անպատժելիության։ Հետագայում այս անպատժելիությունը ինտենսիվանում է, մենք դա իրականում շատ լավ գիտենք։ Պետության ներսում որոշ խմբեր, Սառը պատերազմի հետևանքով 1960-ականներից սկսած, տարբեր ուժային կենտրոնների կողմից սկսել էին ամրապնդվել և օգտագործվել: Նման հարձակումների ժամանակ առաջին պլան էին մղվում նրանք, ովքեր պատրաստվել էին 60-ականների վերջին ի հայտ եկած կոմանդոսների ճամբարներում։ Ձախերի դեմ ֆաշիստական ​​հարձակումները, իհարկե, սկսում են թիրախավորել ալևիներին, ովքեր իրենց ձախ շարժման մեջ ավելի հարմար էին տեսնում։ Իհարկե, կարծում եմ կարիք չկա ասել, որ ձախերն էլ ալեւիների մեջ էին ավելի հարմար տեղ գտնում։ Դրա առաջին լուրջ օրինակը տեսնում ենք 1971թ.՝ Քըրքհանեում:

Քըրքհանեին դեռ կվերադառնամ, բայց նախ կցանկանայի հարց տալ այս հարձակումները կոնցեպտուալիզացնելու վերաբերյալ։ Մի կողմից՝ տեղի են ունենում դասակարգային տարբերություններից առաջացած ջարդեր, ինչպես՝ Օրթաջայում։ Մյուս կողմից էլ եղել են կոտորածներ, որտեղ ալեւիներին նույնացնում են 60-ականներին բարձրացած ձախ ինքնության հետ եւ «ալեւիները կոմունիստ են եւ հետեւաբար՝ անհավատ» պնդմամբ լեգիտիմացնում բռնությունը: Կարո՞ղ ենք խոսել նման պատկերի մասին:

Իհարկե, սակայն անմիջապես ավելացնեմ, որ դասակարգային կամ գաղափարական դիրքորոշումը ինքնին բացատրելի չէ: Քանզի երբ նայում ենք մինչհանրապետական ​​ժամանակաշրջանին, այս տարածքներում հայերի հանդեպ եղած թշնամանքի նման՝ ալևիների նկատմամբ ևս թշնամանքի նշանակալի անցյալ ենք տեսնում: Այս ծածկագրերի ազդեցությունը չենք կարող հերքել: Մարաշի ալևիների ձախական լինելու պատճառով կամ Մուղլայի ալևիների հարստանալու հետևանքով իրականացված հարձակումների բացատրությունները ես բավարար չեմ համարում: Առաջին հերթին հարկ է խոսել էթնիկ և կրոնական թշնամանքի հիմքի մասին։ Երբ նայում ենք Քըրքհանին, հարուստ ալեւի չենք տեսնում։ Թեև ձախական են, ես առաջին հերթին տեսնում եմ աշխատավոր ալևիների, ովքեր արաբ են կամ քուրդ: Անատոլիայում ալևիների հանդեպ թշնամանքը բացատրելու համար, որտեղ երբեմն մեծ բարեփոխումներ էին արվում, որևէ պարագայում ալեւիական ինքնության առջեւ գաղափարական նեղ սահմանում դնելու անհրաժեշտություն չկա: Քաղաքական իսլամի ինտելեկտուալ կոդերը, օսմանյան ժամանակաշրջանի քաղաքականությունը, ալևիների կոտորածները դիտարկելով, անգամ Օսմանյան պետությունից առաջ գերիշխող իսլամի արմատներին եթե նայենք, ավելի պարզ կլինի, թե ինչ նկատի ունեմ:

«Ալեվիների դեմ ֆաշիստական ​​սադրանքի առաջին օրինակը 1971 թ. Քըրըքհանում տեղի ունեցածն է»:

Այսպիսով, շարունակենք Քըրըքհանից: Ժողովրդագրական առումով ինչպիսի՞ վայր էր 1970-ականների սկզբի Քըրըքհանը:

Քըրըքհանը տարածաշրջան է, որտեղ հայերը անընդմեջ ապրել են մինչև 1915 և 1939 թթ., իսկ հետո՝ «գոլորշիացվել»։ 1970-ականներին ընդամենը մի քանի հայ ընտանիք կար։ Քըրըքհանը մի վայր է, որտեղ քիչ են արաբները, իսկ քուրդ ալևիներն ավելի շատ են, և նրանք հիմնականում աշխատավոր դասակարգից են։ Քուրդ ալեւիների գաղթը Քըրըքհան տեղի ունեցավ նաեւ հանրապետական ​​ժամանակաշրջանում։ Եվ իհարկե, մի վայր, որտեղ թուրք բնակչությունն ավելի շատ է։

Ի՞նչ տեղի ունեցավ Քըրըքհանում 1971 թ. մարտի 5-ին։

Մեջբերում կատարեմ իրադարձությունների կիզակետում գտնված Ալի Գյոչմենից: Գյոչմենը քուրդ ալևիների, սկզբում ԺՀԿ-ի, ապա Թուրքիայի Աշխատավորական կուսակցության (ԹԱԿ) տեղական կազմակերպությունում կարևոր դեր ունեցած իրավաբան և լրագրող է: Գյոչմենն ասում է, որ Քըրըքհանի հարձակումները այս արյունալի մաքոքի առաջին օրինակն է, որը ԿՀՎ-ն, ԱՀԿ-ը և ՄՇԿ-ն հյուսում է իրար: Ինչպես ավելի ուշ շատ հաճախ կտեսնենք, լուրեր են պտտվում, թե մզկիթի վրա հարձակում է տեղի ունեցել, ձայնային ռումբ է նետվել։ Այնուհետ խոսվում է այն մասին, թե «կոմունիստները, քըզըլբաշները հարձակվել նամազ անող մահմեդականների վրա, ռմբակոծել են մզկիթները»։ Այդ կապակցությամբ հայտարարվում է, որ ուրբաթ օրը հանրահավաք է լինելու։ Այս հանրահավաքին եկած ամբոխը նախ հարձակվել է Գյոչմենին պատկանող ձախակողմյան «Դաղյելի» թերթի և տպարանի վրա, ապա՝ հրկիզել շենքը, երբ մարդիկ ներսում էին։ Ավելի ուշ էլ՝ շուկայում գտնվող ալեւիների խանութների վրա են հարձակվել։ Պետությունը, չնայած նախապես ստացած բոլոր զգուշացումներին, հետևում է, թե ինչ է կատարվում իր զինվորականների և ոստիկանների հետ։ Գոչմենը նշում է, որ Հարբիյեից, Անթաքիայից և Բեդիրջից (Սերինյոլ) 40 արաբ ալևիներ էին եկել իրենց փրկելու համար։ Օգնության հասած խմբից Սերինյոլի այդ ժամանակվա քաղաքապետի եղբայրը՝ Քասըփ Ինալը, այդտեղ ծանր վիրավորվել ու ավելի ուշ մահացել է։ Պաշտոնական տվյալներով՝ զոհերի թիվը երեքն է։ Մեծ թվով մարդիկ էլ վիրավորվել են։ Այս դեպքից հետո քուրդ ալեւիների զգալի մասը ստիպված է եղել լքել շրջանը։

Ալևիներին ձախականների հետ նույնացնելն, անշուշտ, թշնամության դիսկուրսի մի մասն է, բայց ինչպես հենց դուք նշեցիք, այն նաեւ արտահայտում է մինչ օրս պահպանված իրողություն: Կարող ենք ասել, որ 60-ականներից ի վեր ալեւի երիտասարդությունը հիմնականում կազմակերպում է ձախ շարժումների շրջանակներում։ Արդյո՞ք դա տվյալ ժամանակահատվածում վերաբերում է նաեւ արաբ ալեւիներին։

Այո, հակիրճ կարելի է ասել, որ այդպես էր: Բռնակցումից հետո Անթաքիայի տարածքում կիրառվող ուծացման լուրջ քաղաքականությունը հանգեցնում է ինքնության քայքայման։ Մտավորականների նշանակալի մասը տեղահանված է, մնացած ալևիների մեծ մասը բանվորներ են, բարձրագույն կրթություն չունեցող և աղքատ մարդիկ։ Այս իրավիճակը փոխվում է 1960-ականներին։ Համալսարանում սովորողների թիվն արագորեն աճում է: Էթնիկ, կրոնական և դասակարգային ճնշման տակ գտնվող այս խմբի կողմից ձախ գաղափարախոսության կողմնակից լինելուց ավելի բնական բան չկար: Ձախը այն ժամանակ աշխատավոր մեծ զանգվածների և գերիշխող ինքնությունից դուրս գտնվող մարդկանց համար միակ հավաքատեղին էր։ Արաբ ալևիները, որոնց հետ հարցազրույց եմ անում դոկտորական թեզիս համար, հաճախ ասում են, որ այս ճնշումն իրենց դրդում էր արտահայտվել 68-ի շարժման ընթացքում:

«Սեպտեմբերի 12-ից առաջ Հաթայում երկու անգամ փորձեցին իրականացնել ալեւիների կոտորածի ծրագիր»

Սա էլ մտքներումս պահենք ու շարունակենք: Քանի մոտենում ենք սեպտեմբերի 12-ի հեղաշրջմանը, տեսնում ենք, որ ձախերի վրա ճնշումները եւ ալեւիների դեմ կոտորածները հետզհետե ավելի հաճախակի են դառնում։ Մալաթիայի, Մարաշի եւ Չորումի իրադարձություններն ինչպե՞ս են անդրադառնում արաբ ալեւիների վրա։

1978 թ. նախ Մալաթիայում, ապա Մարաշում տեղի ունեցած դեպքերը ԱՇԿ-ի առաջնորդ Ալփարսլան Թյուրքեշի «արդյունավետ կիսալուսնի ռազմավարության» մի մասն էին։ Թյուրքեշը կարծում է, որ կիսալուսնանման աշխարհագրությունը, որի ամենահարավային ծայրը Մարաշն է, շատ արդյունավետ է թուրք-իսլամիստական ​​շարժման համար, սակայն դրա առջև ամենակարևոր խոչընդոտը այստեղ ապրող ձախական ալևիներն են։ Ուստի այդ վայրերը «մաքրման» կարիք ունեն։ Մինչ այստեղ մաքրվում էր սարսափելի ջարդերով, մինչ սա տեղի էր ունենում արաբ ալևիներին այդքան մոտ տարածաշրջանում, Հաթայում ոչինչ չէր կատարվում։ Դա հաստատում է Մուրադ Սոքմենօղլուն, ով մի շրջան եղել է Հաթայի պատգամավոր։ «Մարաշում կատարվածները իրականում պլանավորվել էին Հաթայի համար», – ասում է նա:

Նման փորձ կա՞ր

Այդ մասին նշվում է այն ժամանակվա ազգայնական շարժման կարեւոր անուններից մեկի՝ Ալի Յուրթասլանի վկայություններում։ Դրանցում նա նշում է, որ իրենց շարժման համար կարեւոր են ալեւիների դեմ իրականացված կոտորածները։ Նա ներկայացրեց, որ իրենք նման գործունեություն են ծավալել այն վայրերում, որտեղ կրոնական տարաձայնությունները սրված էին։ Ինքն էլ դրա դերակատարներից մեկն էր: Տեսանք, որ այդ գործունեության իրականացման վայրերից մեկն էլ Հաթայն էր։ Այսպիսով գիտենք, որ երկու կարևոր փորձ է արել: Մեկը՝ նույն ժամանակահատվածում Սամանդաղում: Ֆաշիստական ​​խմբերը շրջում են շրջանի սուննի գյուղերով և նրանց սադրում էին՝ ասելով․ «Ալևիները ձեզ վրա հարձակում են կազմակերպում»: Բայց, ինչպես ինձ հայտնել են այդ ժամանակվա քաղաքական դերակատարները, շրջանում ակտիվ ձախական խմբերը նկատում են այս իրավիճակը և այն փոխանցում շրջանային ձախական հրամանատարին։ Դրանից հետո ձախական խմբերը հանդիպումներ են կազմակերպում շրջանի սուննիների հետ և կանխում դա։ Թե ինչպես են զարգացել իրադարձությունները, կարող եք կարդալ Իհսան Քութլուի «Կուսակցական դպրոց, Նաշքոլա կուսակցություն» վեպում: Քանի որ Քութլուի հայրն այդ ժամանակ համայնքապետ էր, նա մոտիկից գիտի կատարվածները։

Որտե՞ղ էր մյուս փորձը։

Նույն տեղի է ունենում Անթաքիայում ևս՝ նույն ժամանակաշրջանում։ Անթաքիայում առանձնացված են այն թաղամասերը, որտեղ ապրում են ալևիներն ու սուննիները։ Անթաքիայում ալևիների ու սուննիների թաղամասերը առանձնացված էին։ Դա այն տեղը չէր, որտեղ նրանք Մարաշի պես միասին էին ապրում։ Արաբ ալևիներն ավելի միատարր էին ապրում Արմութլուում և Հարբիյեում։ Ձախերի կազմակերպական ուժն էլ բարձր էր։ Նորից տարբեր հարձակումներ, բախումներ էին տեղի ունենում: Բացի այդ, Անթաքիայի այդ ժամանակվա անվտանգության գլխավոր տնօրեն Ջևաթ Յուրդաքուլը ժողովրդավար ինքնությամբ հայտնի մեկն էր։ Նրա նմանների ջանքերով քաղաքում լարվածություն գլուխ չի բարձրացնում։ Սակայն Յուրդաքուլն սպանվել է ֆաշիստների կողմից Ադանայում, որտեղ նշանակվել էր 1979 թ.: Բացի այդ, կարծում եմ, որ Սիրիայի կողմից առնվազն բարոյական աջակցություն է եղել։

«Աքթաշի արաբ ալեւի լինելը կարեւոր հանգամանք է նրա՝ սեպտեմբերի 12-ի մահապատժի համար»

Հաֆեզ Ասադի ալևի լինելը ազդեցություն ունեցե՞լ է։  

Անթաքիայի արաբ ալևիների համար Հաֆեզ Ասադի՝ Սիրիայում պետության հզոր ղեկավար լինելը լուրջ գործոն էր: Սիրիան 70-ականների այս հեղափոխականների համար կարևոր ապաստան լինելուց բացի, այլ նշանակություն էլ ունի։ Անթաքիայում Սիրիայի հետ որոշակի հարաբերություններ ունեցող հեղափոխական կառույցներ էլ կային։ Ժամանակի ազդեցիկ դերակատարներն ինձ հայտնել են, որ «Թույլ չենք տա Անթաքիան դառնա Մարաշ» ուղերձը Սիրիայից է եկել։ Իհարկե չգիտենք, թե իրականում դա ասվել է, թե ոչ։ Սակայն կարծում եմ, որ «մեզ տեր են կանգնում» ընկալումը հոգեւոր ուժի ու դիմադրության գործոն է։

Լավ, իսկ սեպտեմբերի 12-ի ռեժիմը հատուկ քաղաքականությո՞ւն ուներ արաբ ալեւիների նկատմամբ։

Վերջերս Հաթիջե Գյուդենը «Պատվավոր կեցվածք, նվիրված կյանք. Ալի Աքթաշ» վերնագրով գիրք հրատարակեց: Ալի Աքթաշը այնքան էլ հայտնի չէ ձախ քաղաքականությունում, սակայն այս տարածաշրջանում երիտասարդության համար կարևոր առաջնորդ է եղել: Նա իսկենդերունցի արաբ ալևի հեղափոխական էր: Այս գրքում Գյուդենը վառ կերպով նկարագրում է, թե ինչպես Իսքենդերուն-Անթաքիա տարածաշրջանի արաբ ալևիները ձախ քաղաքականության համար արագ քաղաքականացվեցին: Ալի Աքթաշը սեպտեմբերի 12-ի ռեժիմի կողմից Ադանայում մահապատժի է ենթարկվել խիստ անօրինական ձևով։ Մահապատժից հետո նրան չեն ցանկացել հանձնել ընտանիքին, ապա մեծ սպառնալիքներով նրան թաղել են իր գյուղում, սակայն ոչ ոքի թույլ չեն տվել մոտենալ նրա գերեզմանին։ Այս իրավիճակը երկար է շարունակվել։ 1983 թ. հունվարի 23-ի՝ մահապատժի ենթարկվելու գիշերը իր ընտանիքին գրած նամակը 31 տարի անց հազիվ է նրա մորը հասել։ Գյուդենը կարծում է, որ Ալի Աքթաշի արաբ ալեւի լինելու հանգամանքը կարևոր գործոն է այդ անօրինական պատժի համար։ Կարելի է ասել, որ պետությունը փորձում է նման բռնություններով ահաբեկել արաբ ալեւվիներին, որպեսզի նրանք հեղափոխական քաղաքականությանը չառնչվեն։

«Սվասը շատ կարեւոր ուղենիշ է բոլոր ալեւիների համար»

Վերջապես անդրադառնանք 1993 թ. հուլիսի 2-ի Սվասի ջարդին, որն այս զրույցի հիմնական պատճառն է: Պարսից ծոցի պատերազմի մասին միշտ ասվում է որպես «ուղիղ հեռարձակմամբ առաջին պատերազմ», կարծում եմ Սվասի դեպքում էլ կարող ենք ասել «ուղիղ եթերով դիտված առաջին կոտորածը»: Քանի որ պատկերներն շատ պարզ են,  խոսում ենք մի կոտորածի մասին, որը շատ վառ է մնացել անգամ այն ժամանակ չծնվածների հիշողության մեջ։ Ինչպիսի՞ հետք է թողել Սվասը արաբ ալեւիների վրա։

Սվասի կոտորածը, անշուշտ, սարսափելի իրադարձություններից մեկն էր։ Որքան մտածում ու հիշում եմ, որ մի խումբ մարդիկ ժամերով պաշարել են հյուրանոցը, և ծեսի մեղեդու ընթացքում մարդկանց այրել, այնքան տարակուսում եմ, թե ինչ կարող եմ ասել: Երբ համատեղում ենք այդ ամբոխի կազմակերպումը, քաղաքապետի ելույթը, պետական ​​պաշտոնյաների անպատասխանատվությունը և զինվորների դուրսբերումը, տեսնում ենք, որ նման առնչություններ կան նախկին ջարդերի հետ ևս։ Պաշտոնական խոսույթում նորից տեսնում ենք, որ այս դեպքը նույն կերպ դիտվում է սադրանքի և աղանդավորական հակամարտության շրջանակներում։ Նախապես սա եմ ուզում ասել. չկա սադրանք, կա սադրանքի պատրաստ ամբոխ: Աղանդավորական հակամարտություն չկա, կան ալեւիների նկատմամբ լուրջ ատելությամբ զինված ամբոխ և համակարգված, կազմակերպված պլան։ Սա կիրառվում է նաև Սվասում։ Ինչպես դա ազդեց, այս կոտորածը շատ կարևոր ուղեքար էր ալևիների զանգվածային դեմոկրատական ​​կազմակերպությունների ձևավորման գործում։ Ալևիներն այժմ ավելի շատ հանրային տեսանելիություն ձեռք բերեցին և ստեղծեցին ավելի ուժեղ և կազմակերպված պայքար: Այս պայքարի արդյունքում որոշակի օգուտներ են ձեռք բերվել։ Հետագա տարիներին ալեւիականություն անվանումը կարող էր կիրառվել միություններում։

Արաբ ալեւիների դեպքում է՞լ այդպես եղավ։

Այո, լիովին: Այնուամենայնիվ, հեշտ չէ խոսել այլ ալեւիական համայնքներին  ալեւիական շարժման բերած պայքարի ոգու և քաղաքականացման մասին: Կոտորածից առաջ արաբ ալևիների կողմից Ադանայում ստեղծվել էր ՄՍԴԿՄ-ն (Միջերկրածովյան սոցիալական համերաշխության, կրթության և մշակույթի հիմնադրամ), եւ դրան այլ արաբ ալեւիական միություններ և ՀԿ-ներ էին հաջորդել: Սվասի կոտորածն անուղղակի ազդեցություն ունի այս գործընթացում։ Ձախ և դեմոկրատական ​​ուժերի հետ ընթացող ընդհանուր ալեւիական շարժման պայքարն ու նվաճումները արտացոլվեցին նաև արաբ ալեւիների վրա։ Ալեւիներն իրենց կազմակերպությունների անուններին Ալեւի անունը կարողացան ավելացնել միայն պայքարի ավարտին։ ՄՍԴԿՄ-ն Ադանայում անցկացրեց արաբերենի դասընթացներ, և կրոնական ուսուցման աշխատանքներ տարվեցին: Այսինքն՝ փոքր քայլեր են արվել թե՛ ալեւիականության, թե՛ արաբական ինքնության հետ կապված։ Դարձյալ չպետք է մոռանալ արաբ ալևիների պայքարի պատմության մեջ ձախ սոցիալիստական ​​«Güney Uyanış» թերթի միջավայրը։ Դա էլ 1994 թվականից սկսեց լույս տեսնել: Հարկ է հիշեցնել նաև նույն ժամանակ Անթաքիայում Նիդալ խմբի և «Ժամանակակից արվեստի աթելիե»-ի գործունեության ի հայտ գալը, ինչպես նաև այն ժամանակ այս ձախական մարդկանց հանդեպ պետության ճնշող քաղաքականությունը: 2000-ականներին ալեւիական լայնածավալ շարժման ազդեցությամբ Ադանայում, Մերսինում և Անթաքիայում ի հայտ եկան բազմաթիվ արաբ ալեւիական կազմակերպություններ։ Զարմանալի չպետք է լինի, որ ալեւիների հանդեպ հիմնական քաղաքականությունը, ատելության խոսքը, ճնշումը տարածվում են ալեւիների դիմադրության, և դիմադրողների վրա։

Թուրքիայից դուրս գտնվող արաբ ալեւիական կազմակերպությունները նույն կե՞րպ են ազդվել այս գործընթացից։

Հայտնի է, որ Սվասի կոտորածը լրջորեն ազդել է Եվրոպայում ալեւիական կազմակերպության վրա։ Այսօր ալեւիականությունն զգալի հանրային տեսանելիություն, ուժ և ազդեցություն ունի: Եվրոպայում, թեկուզ փոքր քայլերով, կազմակերպվում են նաեւ արաբ ալեւիները։ Կան մի քանի կազմակերպություններ Գերմանիայում, Ավստրիայում և Հոլանդիայում։ Կարճ ասած, Սվասի կոտորածը պատճառ դարձավ մարդկանց ավելի շատ հակվել իրենց ինքնությանը և հնարավորություն տվեց նրանց հանդես գալ կազմակերպչական առումով: Սվասն ընդհանրապես ալեւի աշխարհի համար շատ կարեւոր պատմություն է խորհրդանշում: Նկարագրեմ փոխաբերությամբ: Շերտ առ շերտ պատմական ինչ-որ ծանր պայմաններ կուտակված հողի վրա, սահնակի մեջ սպասող արաբական (արաբ ալեւիական-Ակունքի խմբ․) նավերի առագաստներն սկսեցին իրար անցել թուրք և քուրդ ալևիների ձախական կողմից փչող քամիներից, ինչպես նաև ներքին դինամիկայից։

Շատ լավ. իսկ հատկապես Դու՛ք ինչպե՞ս ընկալեցիք Սվասը:

Մանկությունից երիտասարդություն անցումային տարիքում էի, երբ պատահեց Սվասի դեպքը, և ես այն շատ լավ եմ հիշում։ Պարբերական մամուլ կարդացող երեխա էի, մեր տուն էլ պարբերաթերթեր էին գալիս: Դրանցից արխիվներ էի պատրաստում, ընթացիկ թղթապանակներ էի պարաստում ինձ կարևոր թվացող բաներից։ Լուրերն էլ, այսպիսով շատ ուշադիր էի նայում։ Այդ մտածելակերպով ամեն տեսանկյունից մեծ զարմանքով հետևեցի Սվասի դեպքերին։ Խորապես հուզված էի, հիմա էլ եմ զգում դա։ 1994 թ.՝ կոտորածից մեկ տարի անց, գործելու կոչ արվեց Ադանայի մարդու իրավունքների հիմնադրամին։ Հանդիպեցինք հիմնադրամում և շենքի դիմացից սկսեցինք քայլել դեպի Ինյոնյու այգի։ Չնայած երեխա էի, ես էլ էին այնտեղ: Մի բուռ մարդ էր եկել։ Գործողության սկզբում ոստիկանություն կողմից հսկողության տակ առնվեցինք։ Մեզ մի մեծ ավտոբուս նստեցրին ու տարան ոստիկանության բաժին։ Ինքնությունը ստուգելուց հետո ոստիկանապետը եկավ: «Այս երեխան ինչու՞ է այստեղ»,-ասաց նա: Ես շատ ամաչեցի։ Ընկերներ, ծանոթ մարդիկ կային, անձը հաստատող փաստաթուղթս հանձնեցին ինձ ու դռնից դուրս շպրտեցին։ Մի որոշ ժամանակ ոչ մի տեղ չգնացի, սպասեցի կողքի այգում։ Հետո սովածացա: Սպասում էի, որ բոլորին բաց կթողնեն, բայց չթողեցին, մի օր պահեցին։ Առաջին անգամն էր, որ նման ակցիայի գնացի ու դա ապրեցի։ Իսկապես շատ կարևոր էր ինձ համար: Գուցե դա ինձ համար դուռ բացեց՝ Թուրքիայում տարբեր ինքնությունների նկատմամբ մտածելակերպի զարկերակը հասկանալու համար։ Փոքր հասակում տեսել եմ, որ մարդիկ մարդկանց կարող են վառել։ Չգիտեմ, գուցե այս ապրումներն են կանգնած ալեւիզմի, կրոն-պետություն հարաբերությունների, աշխարհիկության, աշխարհիկության և արդիականացման վերաբերյալ իմ ուսումնասիրությունների հետևում: Մենք բոլորս ասելիք ունենք։ Մեր վիրավոր կողմը դառնում է մեր ինքնությունը, և մենք ավելի շատ ենք ստիպված այն կողմ նայում։ Երանի տեղի չունենային այդ դեպքերը, ես էլ չուսումնասիրեի դրանք։ Ի վերջո, ուզում եմ եզրափակել՝ ընդգծելով, որ 2011 թվականից մինչ օրս շարունակվող սիրիական պատերազմը, այնտեղի տասնյակ ալևիների կոտորածը և հարյուր հազարավոր զոհվածները խորապես ազդել են արաբ ալեւվիների գոյության վրա։ Արաբ ալեւիական կազմակերպությունների Սվասը սիրիական պատերազմին ավելի շատ է համընկնում։ Շատ ավելին, Սիրիան ապրում է մոդեռն ժամանակների Քերբալան: Արաբ ալևիական ինստիտուտների վերափոխումը որպես քաղաքական սուբյեկտ համընկնում է այս գործընթացի հետ, բայց սա առանձին թեմա է։

Nehna.org

Թարգմանեց Տիգրան Չանդոյանը

Akunq.net