Մահիր Օզքան

Չայելիի Ռաշոտ շրջանում խոսող 10-15 հոգուն չհաշված՝ Արդվինի շրջաններից դուրս ապրող համշենցիները համշեներեն (հայերենի Համշենի բարբառով-Ակունքի խմբ․) չեն խոսում։ Ռաշոտի շրջանում խոսվող լեզվի մասին բավարար գրառումներ, ցավոք սրտի, դեռևս չկան։ Համշենի լեզուն, մշակույթը ուսումնասիրող անձանց համար առաջնային ամենակարևոր խնդիրներից մեկը, անշուշտ, պետք է լինի այս շրջանում վերջին լեզվակիրների խոսակցությունների մանրամասն ձայնագրությունը: Իմիջիայլոց անհրաժեշտ է նշել. ռաշոտցիներն իրենց լեզուն հայերեն են անվանում, ոչ թե համշեներեն։ Միաժամանակ մեկ այլ շրջան, որը մանրամասն պետք է ուսումնասիրվի, Ֆընդըքլըի գյուղերը և Արդաշենի Օջե գյուղը պետք է լինեն։ Որովհետև, ինչպես ավելի վաղ ևս նշվել էր, Ահմեթ Ֆաիք Գյունդայի հուշերում 1920-ի դրությամբ Համշենի հայալեզու գյուղերի շարքում Չայելի գյուղերի հետ միասին Ֆընդըքլը և Օջե գյուղերն էլ էին հաշվվում։

Լեզուն իմացող-չիմացողի տարբերակումը կարող է ապակողմնորոշիչ լինել

Ռաշոտից դուրս գտնվող Համշենի գյուղերում թուրքերենի մեջ, որով խոսում են, թեև գյուղից գյուղ տարբերվող, այնուհանդերձ հազարավոր բառեր դեռևս օգտագործվում են: Անշուշտ, այս բառերի կարևոր մասը բաղկացած է տեղանուններ, կենդանիների և բույսերի, գյուղական առօրյայում օգտագործվող գործիքների անուններ, ավանդական ճարտարապետության մեջ օգտագործվող առարկաների ու գործիքների անուններ, տոհմանուններ, ազգանուններ և պարզ հիմնական բայեր և այլն նշանակող բառերից:

Այս շրջանում օգտագործվող բառերի մեծ մասը համշեներեն խոսող համշենցիների կողմից օգտագործված բառերն են։ Սակայն, չնայած Արդվինի համշենցիների կողմից օգտագործվող բառերի մի զգալի թիվ հայտնի չէ, դրանք կարելի է հանդիպել Ռիզեի և Տրապիզոնի համշենցիների գյուղերում օգտագործվողների հետ։ Նման իրավիճակ մեզ հանդիպում է նաև Աբխազիայի համշենցիների և Արդվինի համշենցիների միջև։ Բազմաթիվ բառեր, որոնք Աբխազիայի քրիստոնյա համշենցիները չգիտեն և նույնիսկ օգտագործում են դրանց թուրքերենը, արաբերենը և ռուսերենը, կիրառվում են Արդվինի համշենցիների կողմից։ Օրինակ եթե բերեմ՝ Աբխազիայի քրիստոնյա համշենցիները «հովիվ» բառի համար օգտագործում են «չոբոնը», իսկ Խոպայի համշենցիներն ասում են «հոյիվ»։ Մինչ Աբխզաիայի համշենցիները «աքաղաղ» բառի համար «խորոզ» են կիրառում, Խոփայի համշենցիներն օգտագործում են «աքլար» բառը: Այսինքն կան շատ բառեր, որ մենք կարող ենք սովորել նրանցից, ինչպես նաև շատ բառեր, որոնք կարող են նրանք սովորել մեզանից։

Գանձի գին ունեցող բառարան

Այժմ պիտի խոսեմ մի բառարանի մասին, որը մեզ հնարավորություն է տալիս համեմատելու համշեներեն խոսող Խոփայի համշենցիների խոսվածքը այն շրջանների հետ, որտեղ համշեներեն չեն խոսում: Հասան Ուզունհասանօղլուի կողմից պատրաստած և «Լազի» հրատարակչության կողմից հրատարակված «Թիթեռ» բառարանը մինչ այժմ ամենածավալուն աղբյուրն է, հատկապես Ռիզեի և Տրապիզոնի համշենական գյուղերի բառապաշարի համար։ Այս բառարանը մեզ բացահայտ ցույց է տալիս, որ շատ բան ունենք սովորելու այս շրջաններում կենդանի բառերից, և ավելին, այս շրջաններում ապրող համշենցիները լուրջ կապեր ունեն համշեներենի հետ, չնայած իրենց կրած բոլոր կորուստներին։ Մի քանի օրինակ կցանկանայի բերել:

Խոփայում անհայտ, բայց այս տարածաշրջանում հայտնի կենդանիների անուններն են՝ խաչփառ (խեցգետին), արձիվ (արծիվ), ակրավ (ագռավ), մորեղ (մորեխ): Կենդանիներին դեպի ջուրը ուղղորդելը նշելու համար գործածվում է արեջուր բառը, և արեգում բառը՝ որը գործածվում է կենդանիներին գոմ ուղղորդելու համար. սրանք հասկանում ենք, սակայն չենք օգտագործում: Այս բառերում առկա արէ (արի) բառը մենք գործածում ենք այէ ձևով: Նրանք պահպանել են մեր կորցրած ր հնչյունը: Դաշտում գութանի թողած հետքի նշանակությամբ «ագօս» բառը թեև անհայտ է մեզ, Խաչափիթում արձանագրվել է։ Ու էլի որոշ հայերեն անձնանուններ, որոնք մենք չունենք, անձանագրված են այս բառարանում որպես ազգանուն և տեղանուն՝ Ագոպ, Ապել, Ավեդիք, Դատին, Դերթար, Ղազար, Հերվանիկ, Մաադիգ, Մինաս, Թումազ։ Բառարանում կան տասնյակ այլ բառեր, այդ թվում՝ խոդնոց (հարդանոց), անկեդ (տգետ), որոնք խոփացիները չեն կիրառում։

Համշեներենը որպես ինքնության լեզու

Իրականում եթե համշենահայերենի հետ ունեցած կապերի առումով համեմատվեին, կարելի կլիներ կարծել, որ Աբխազիայում և Ռուսաստանում ապրող քրիստոնյա համշենցիների լեզվի իմացությունն ավելի զարգացած է, քան Արդվինի համշենցիներինը, իսկ արդվինցիների հմտություններն ավելի զարգացած են, քան Թուրքիայում ապրող մյուս համշենցիներինը։ Անշուշտ, հայտնի պատճառներով դա ճիշտ է: Լավ, իսկ դա բավարա՞ր է համշենցիներին մայրենի լեզվի հետ կապերի վերաբերյալ դասակարգում կատարելու համար։ Ըստ իս՝ բավարար չէ:

Բավարար չէ։ Որովհետև ըստ մեր գիտցածի՝ լեզվին չտիրապետող համշենցիների ներկայության մակարդակը լեզվում մեր ենթադրածից վեր է: Այսինքն շատ համշինցիներ գիտեն, որ այս լեզուն իրենց ինքնության մի մասն է, և դա պարզապես անցյալի տարր չէ, այլ իրականություն, որի հետքերին այսօր էլ կարող են հետևել: Քանի որ Համշենի լեզվի և պատմության վերաբերյալ փաստերը բացահայտվում են, համշեներենը որպես համշենական ինքնության բաղադրիչի պահպանման միտումը շատ ավելի մեծ չափերի է հասնելու, քան այսօր է:

Հետևաբար, մեր կողմից համշեներեն անվանվածը, Աբխազիայի համշենցիների համշենահայերենը և ռաշոտցիների հայերեն ասածը չի կարելի համարել միայն խոփացիների կողմից խոսվող լեզու, ոչ էլ Ռիզեի ժողովրդի արդեն մեռած լեզու, որը նրանց կարծիքով մնացել է անցյալում: Այս լեզուն մեկ առ մեկ ներառում է բոլոր համշենական գյուղերում ծածուկ մնացած բառերն էլ, խոփացիների խոսածներն էլ, Աբխազիայի համշենցիների խոսքերն էլ: Սա բոլորին միավորողն է և պետք է բոլորի կողմից պահպանվի որպես  մայրենի լեզու և որպես բոլորի ընդհանուր ինքնության ամենակարևոր բաղադրիչ:

https://jinepsgazetesi.com/2022/03/hemsince-hemsinlilerin-ortak-kimligidir/?fbclid=IwAR0Pfm-IGlxwSksvsh9pkb8y0uabYlzUoOc8ZgLu5WsMglpijwpoKfe8rYA

Թարգմանեց Տիգրան Չանդոյանը

Akunq.net