Տարազը կենցաղի և մշակույթի՝ ավանդականությամբ բնութագրվող տարրերից է, մարդու ցեղային, սեռային պատկանելությունը ցույց տվող, հասարակական նշանակությունը բնութագրող խորհրդանիշ: Ավանդական տարազը կայուն հատկանիշներով արտացոլում է տվյալ էթնոսի մշակութային ինքնատիպությունը ու ազգային խառնվածքի առանձնահատկությունները: Այն կազմված էր ներքնազգեստից, վերնազգեստից և գլխի հարմարանքից, ներառում է ինչպես հագուստը, գլխանոցը, այնպես էլ դրանց ածանցվող արդուզարդը: Դարավոր ուղի անցած հայկական ավանդական տարազը արտացոլում էր հայ ժողովրդի ինքնատիպությունը։

Հայկական տարազը հայոց բազմաբարբառ լեզվի նման բազմաբնույթ է: Այն ունի որոշակի անհատական բնույթ և բնութագրում է տվյալ ազգագավառին  հատուկ ընդհանրացված գծերով, քանի որ անհատի վարքն ու բարքը, կենցաղը, մշակութային շատ տարրեր, այդ թվում և հագուստը, գտնվում են հանրության մշտարթուն հսկողության տակ, որն արգելում է յուրաքանչյուր շեղում՝ գրված, կանոնագրված կամ չգրված սովորութային իրավունքից ու ավանդական  բարքերից: Հագուստը սերտորեն կապված է նաև էթնիկական ընդհանրության հոգեկան կերտվածքի առանձնահատկությունների հետ: Ըստ այդմ` մեկ համահայկական տարազ չկա: Հայաստանի ամեն մի նահանգ աչքի էր ընկնում միայն իրեն յուրահատուկ տարազով, այդ նահանգի յուրաքանչյուր գավառ միայն իրեն բնորոշ զարդանախշերով, գավառի  յուրաքանչյուր ընտանիք, այդ ընրանիքի յուրաքանչյուր աղջիկ իր տարազի յուրահատկությամբ տարբերվում էր մյուսից:

Բոլոր տարազախմբերում էլ տարազը կազմված էր ներքնազգեստից, վերնազգեստից, գլխի հարդարանքից և զարդարանքից, ագանելիքից (գուլպա, ոտնաման, տղամարդկանցը` նաև ոտքի փաթաթան, սռնապան): Տարբերությունները ոճավորման մեջ են, իսկ հագուստի ոճը դրսևորվել է ձևվածքային լուծման, հիմնական ձևերի, հագնելու եղանակի, գունային համադրության, գեղազարդման եղանակների մեջ: Ըստ տիպի` հայկական տարազը արձակ է, բաց, զգեստն ունի կտրվածքներ առջևից, կողքերից: Ըստ ոճային բնութագրի` ուրվագիծն ազատ է, գունային գամայում գերակշռում են կարմիր, կապույտ, կանաչ, մանուշակագույն, դեղին գույները:

Ըստ Գրիգոր Տաթևացու՝ (XIV դ) հայկական տարազի մեջ գերակշռող չորս տարերքի գույներն արտահայտում են երկրի սևությունը, ջրի սպիտակությունը, օդի կարմիրը և հրո դեղինը։ Ծիրանին խորհրդանշում է խոհեմություն և ողջախոհություն, կարմիրը՝ արիություն և մարտիրոսություն, կապույտը՝ երկնավոր արդարություն, սպիտակը՝ մաքրություն։ Տարազի համալիր հանդերձանքի վրա առկա յուրաքանչյուր զարդանախշ ունի իր խորհուրդն ու նշանակությունը: Վերջիններս բաժանվել են  խմբերի՝ շրջան, քառակուսի, խաչ, եռանկյունի, կետանախշ, թռչնանախշ և այլն:  Օրինակ՝ կետանախշը մեկնաբանվել է իբրև սկիզբելակետ և նախահիմք, քառակուսին արտահայտել է աշխարհի չորս կողմերի,  տարվա չորս եղանակների,  բնության չորս հիմնատարրերի գաղափարը

Մարդկանց պաշտպանելով ցրտից կամ շոգից՝ դեռ հնագույն ժամանակներից հագուստը կատարել է գործնական ֆունկցիա, մարմինը զարդարելով՝ ձեռք է բերել  գեղագիտական նշանակություն: Առօրյա կամ առտնին հագուստը հարմարեցվել է տվյալ տարածքի բնակլիմայական, էթնիկական միջավայրին: Սոցիալական խավերի տարազային համալիրի  տարբերություններն արտահայտվել են ինչպես կարի որակով, այնպես էլ պարտադիր և պատվաբեր, հարգի համարվող տարազամասերի առկայությամբ կամ բացակայությամբ:

Գեղագիտական և էրոտիկ ֆունկցիաները շատ կարևոր դեր են խաղացել տարազի համալիրում՝ հիմնականում միտում ունենալով գրավել հակառակ սեռի ուշադրությունը: Ժողովուրդը առանձնահատուկ ուշադրություն է դարձրել տարիքային և սեռային որոշակի խմբի հագուստին՝ հատկապես հոգ տանելով չամուսնացած աղջիկների և տղաների, հարսների հագուստ-կապուստին: Տոնածիսական հագուստը ունեցել է հմայական, պահպանական ֆունկցիա՝ նպատակ հետապնդելով զերծ պահել կրողին չար ուժերից:

Հայկական զգեստն առանձնանում է երկարափեշությամբ, կողքերի ճեղքվածքներով և պարտադիր ուղեկցվում է գոտիով: Գեղազարդվել է երիզ -քուղով, ասեղնագործության տարբեր տեխնիկայով: Կանայք գլխաշորը կրել են ուսերն ի վեր, առանց դեմքը, բերանը ծածկելու: Հայկական ասեղնագործության հայտնի կենտրոնները՝ Վան – Վասպուրականը, Կարինը, Շիրակը, Սյունիք – Արցախը, Կիլիկիան, առանձնանում են զարդաձևերի, գունային համադրության և ամբողջ հորինվածքի ռիթմիկ ու ոճական նկարագրով։

Օրինակ՝ Բարձր Հայքի կենտրոն Կարինում կանանց հագուստի համալիրում գործածական էին վերնազգեստի 4 տեսակ, որոնք ունեին միևնույն ձևվածքը, սակայն տարբերվում էին կտորի տեսակով և զարդաձևերով։ Մահուդից կարվածքը կոչվում էր ջուպպա, թավշիցը՝ խրխա, մետաքսիցը՝ ղատիֆա, բրդյա գծավոր կտորիցը՝ փութալի։ Գործվածքների վրա ասեղնակարով ստեղծված բանվածքները և ինքնատիպ զարդանկարները սերտորեն առնչվում են հայկական արվեստի մյուս բնագավառների հետ։

Հայոց տարազի համակարգը կազմում են արևմտահայկական` Վասպուրական, Աղձնիք, Տուրուբերան, Բարձր Հայք, Շիրակ-Ջավախք, Տրապիզոն, Փոքր Հայք, Կիլիկիա, և արևելահայկական` Այրարատ-Թիֆլիս-Պարսկահայք, Սյունիք-Արցախ, Գուգարք, Վայոց Ձոր և այլ համալիրներ: Նրանք ունեն էական առանձնահատկություններ:

Արևմտյան և Արևելյան Հայաստանի տարազի համալիրները տարբերվում են նրանով, որ Արևմտյան Հայաստանում տարազը աչքի էր ընկնում առավել ճոխությամբ, ավելի հարուստ էր ոսկեթել և արծաթաթել  ասեղնագործություններով: Մյուս էական տարբերությունն այն էր, որ արևմտյան բոլոր գավառներում գոգնոցը կնոջ տարազի պարտադիր մասն էր: Այն կապում էին գոտկատեղում, կրծքամասում կամ ուսամասում:

Արևմտյան Հայաստանում գոգնոցը խորհրդանշել է ամուսնացած կնոջը, «կարմիր գոգնոց» նշանակել է «կին»: Վասպուրականի կանանց գոտին կարել են բրդյա կտորից կամ հյուսել են բրդյա թելերից և երեք անգամ փաթաթել իրանի շուրջը: Սասունում նշանված աղջիկները կապել են գունավոր մետաքսաթելերով գործած գոտի, իսկ Կիլիկիայում գոտին 3 մետրանոց կտավից է եղել` ծոպավոր ժապավենազարդով:

Խիստ տարբեր են նաև գլխի հարդարանքի տիպերը` բաց և փակ: Գլխի փակ հարդարանքը չի ենթադրում գոգնոցի պարտադիր առկայությունը, միայն Վասպուրականում գլխի հարդարանքը փակ տիպի էր, գոգնոցի առկայությամբ: Վանա լճի ավազանում, Հայկական Տավրոսից հարավ ընկած տեղավայրում տարածված էր դեմքը (քիթ – բերան – ծնոտ) ծածկելու սովորույթը, սակայն այստեղ այն ավելի պարզեցված էր, քան արևելքում: Վանում կանայք ամուսնանալիս կրել են բարձր գլանաձև գլխարկ, որը գլխին ամրացվել է եռանկյունաձև գլխաշորով: Ճակատը հարդարել են ճակատակալով (կապույտ ուլունքներով, արծաթե ճակատազարդով` մեծ ու փոքր կիսալուսնաձև կենտրոնական զարդերով): Քունքամասերը զարդարել են եռանկյունաձև ակնազարդ կախիկներով: Գլխի հարդարանքը ամբողջացվել է եռանկյունաձև կարմիր, քաթանե գլխաշորով, որի ետևի անկյունը քառակուսի դաշտով հարդարվել է կենաց ծառերի, երկրաչափական ու կենդանիների ասեղնագործ պատկերներով:

Սյունիք-Արցախում ամուսնությունից հետո կնոջ «գլուխը կապում էին»` հատուկ «աշտարակ» դնելով գլխին, փակում էին բերանը, քթի ծայրը: Ուշագրավ է, որ այստեղ հարդարանքում կիրառել են եռանկյունաձև սպիտակ կտավե գլխաշոր և ճակատակալի վրայի սպիտակ, եռանկյունաձև կտավ` արծաթե բոժոժների շարանով:

Կանանց գլխի հարդարանքին մեծ նշանակություն է տրվել, և այն համարվել է տան բարեկեցության գրավական:

Պատմական Հայաստանի հյուսիսային շրջաններում` մասնավորապես Եփրատի վերին հովիտներում, գլխի հարդարանքը բաց տիպի էր: Ճակատակալը հայտնի էր վարդ անվամբ. այն օղակաձև պսակ էր` երեսապատված թավշե, մետաքսե, նուրբ մարմաշե դաջազարդ կտորներով: Ճակատամասը զարդարել են ասեղնագործ ժանյակով, կենդանի թվացող նրբահյուս ծաղիկներով` վարդ, շուշան, մեխակ, զանգակ, նարգիզ: Ճակատակալի հնագույն օրինակներում ծաղիկների հետ միասին ամրացվել են կարմիր պոչով ու կատարով աքաղաղներ (խորոզներ), որոնք շարժվել են, քանի որ թագին միացած են եղել տոտիկներով:

Հայ տղամարդիկ եկեղեցի մտնելիս, թաղման թափոր տեսնելիս, արժանապատիվ մարդկանց հանդիպելիս անպատճառ հանել են գլխարկը:

Տարազի համակարգի հիմնական բաղադրիչ է եղել նաև զարդը: Զարդերի հատուկ խումբ են կազմում հմայիլ-պահպանակները` աչքուլունք, հուռութքներ, խաչեր, բոժոժներ: Հայտնի է, որ հնադարում զարդարվել են ինչպես կանայք, այնպես էլ տղամարդիկ, քանզի գեղագիտական դերից բացի` զարդերն ունեցել են պաշտպանական, հմայական նշանակություն: Կանանց նվիրել են ոսկե դրամաշարով ճակատնոց, ճակատազարդ կտուց, ոսկե մատանիներ, քունքակախիկներ, կրծքի ոսկե քորոցներ:

Զարդերն արտահայտել են նաև կրողին չար ուժերից պաշտպանելու գաղափարը և դրանց հմայական ուժով պտղաբերություն, արգասավորություն ապահովելու ձգտումը: Հատկանշական է, որ զարդերը մետաղից են, իսկ ժողովրդական պատկերացումներում այն երկնային ծագում ունի․ մետաղյա զարդերի արձակած ձայնը նույնացվել է երկնքի ձայնի` ամպրոպի հետ` ապահովելով չարխափան զորություն: Թեև Արևմտյան և Արևելյան Հայաստանում  հայ ավանդական զարդարանքի պարագաները տարբերվել են, բայց ունեցել են որոշ ընդհանրություններ՝ գույնի, ձևի, իմաստաբանության առումով:

Գուլպան և ոտնամանը հայոց տարազի անբաժան մասն  են կազմել, որոնք նաև պաշտպանել են ցրտից: Կին թե տղամարդ հագել են կաշվե սրածայր ոտնաման՝ տրեխ:

Հայաստանի տարածքում հնում գործածված տարազների վերաբերյալ պատկերացում են տալիս պեղումների նյութերը, արվեստի հնագույն հուշարձանների պահպանված պատկերները, գրավոր աղբյուրները։

Մ․ թ․ ա․ IX– VI դդ․ հուշարձաններում (որմնանկարներ, արձաններ, բարձրաքանդակներ, կնիքներ, սաղավարտներ, վահաններ ևն) պահպանվել են բնակչության զանազան շերտերի (բարձր խավ, զինվորականներ, քրմեր, հասարակ ժողովուրդ) տարազների պատկերներ։ Մ․ թ․ ա․ VI–V դդ․ Աքեմենյան արքաների փորագրած բարձրաքանդակներում (Բագհաստանա, Պերսեպոլիս) հայերը պատկերված են իրենց բնորոշ տարազով։ Հերոդոտոսը, խոսելով Աքեմենյանների բանակում կռվող ազգային զորագնդերի հանդերձանքի մասին, հաղորդում է, որ հայերը (հավանաբար Փոքր Հայքի) տարազով նմանվել են դրացի փռյուգացիներին։ Ստրաբոնի տեղեկության համաձայն՝ մարերն ու հայերը հագել են խույր, ապարոշ, գդակ, թեզանիքավոր պարեգոտ ու վարտիք։

 Արտաշեսյանների թագավորության ժամանակ (մ․ թ․ ա․ II–I դդ․) հայերի տարազների վերաբերյալ մասնակի աղբյուր են դրամները։ Հետագա դարերում հայկական տարազի (հատկապես վերնախավերի միջավայրում) որոշ չափով կրել է պարսկական, հռոմեական և բյուզանդական տարազների ազդեցությունը։ Վաղ և զարգացած միջնադարում հայերի (հատկապես արքունի և իշխանական տների ներկայացուցիչների) կրած տարազների մասին կարևոր տեղեկություններ են պահպանվել հայ և օտար մի շարք պատմիչների երկերում, որմնանկարներում, քանդակներում, մանրանկարներում ևն։

 Բագրատունիների թագավորության ժամանակ (IX–XI դդ․) հայ վերնախավերի շրջանակներում նկատելի է ինչպես արաբական, այնպես էլ բյուզանդական տարազների ազդեցությունը։ Կիլիկյան Հայաստանում Խաչակրաց արշավանքների ժամանակ (XII–XIII դդ․) հայկական տարազը ենթարկվել է եվրոպական մի շարք երկրներում գործածվող տարազների փոխազդեցությանը։ Ուշ միջնադարում հայկական ավանդական տարազը մասամբ ենթարկվել է թուրքական, թաթարական, և քրդական նվաճողների տարազների ազդեցությանը, իսկ մի շարք նահանգներում ու գավառներում պահպանվել մինչև XIX դ․ վերջը և XX դ․սկիզբը։

Արևելյան Հայաստանի մի շարք շրջաններում (Սյունիք, Արցախ) պակաս խաթարմամբ պահպանվել են հայ կանանց ավանդական տարազները, իսկ տղամարդկանց միջավայրում գերիշխող է դարձել այսպես կոչված՝ «կովկասյանը»։ Ախալքալաքի ու Ախալցխայի հայերը, որոնք հիմնականում գաղթել են Կարինից, երկար ժամանակ պահպանել են Կարինի տարազը։ Օտար փոխառությունների դեպքում հայերը վերամշակել և ստեղծագործաբար են օգտագործել ներմուծվող այս կամ այն հագուստը կամ դրա առանձին տարրը, ստեղծել հագուստի նոր տարբերակ՝ հավատարիմ մնալով դարերով մշակված ազգային ավանդույթներին։ XIX դ․ վերջից հայկական տարազներն աստիճանաբար սկսել են տեղի տալ եվրոպական զգեստներին և դուրս մղվել առօրյա գործածությունից։

1915 թ.-ի Եղեռնից հետո հայոց ավանդական տարազի շատ խմբեր դուրս եկան կենցաղվարումից, դրանց առանձին տարրեր դարձան ընտանեկան սրբություն-մասունքներ, անցյալի վերհուշ կամ թանգարանային նմուշներ:

 Պատրաստեց Բագրատ Մովսեսյանը

https://ostarmenia.com/hy/armeniandressing-arm/