Ֆերդա Բալանջար

«Արաս» հրատարակչությունը լույս է ընծայել Այհան Աքթարի “Ունեցվածքի հարկը և թրքացման քաղաքականությունը” գրքի ընդարձակ տարբերակը: Աքթարի հետ, նրա գրքին անդրադառնալով, զուգահեռ զրուցեցինք վերջերս Netflix-ով ցուցադրվող “Kulüp” (The Club, «Ակումբ») սերիալի միջոցով վերստին արդիական թեմա դարձած Ունեցվածքի հարկի մասին:

-Լինելով սոցիոլոգ՝ ինչու՞ սկսեցիք ուսումնասիրել նախևառաջ տնտեսագիտության պատմաբաններին հետաքրքրող Ունեցվածքի հարկի պես թեմայով:

-Ճիշտ եք, եթե 1942-43-ին Ունեցվածքի հարկի կիրառումը գույքահարկի կամ ավելացած արժեքի հարկի պես «նորմալ» ունեցվածքի հարկման գործիք լիներ, այդ հարկի պատմությանն անդրադառնալու գործը սոցիոլոգների վրա չէ ընկնի: Սակայն Ունեցվածքի հարկը աննորմալ մի բան էր: 1991-ի ամռանը կարդացի Ունեցվածքի հարկը գործադրած Ստամբուլի գանձապահ, հանգուցյալ Ֆաիք Օքթենի «Ունեցվածքի հարկի ողբերգությունը» (1951) վերնագրված հուշերը: Ֆաիք բեյը արտառոց ձևով խոստովանություն էր անում իր գրքում: Փաստորեն, մեզ հրավիրում էր «առերեսվելու» Ունեցվածքի հարկի հետ: Ֆաիք բեյն ասում էր, որ միայն առերեսմամբ է հնարավոր «կանխել նոր աղետների կրկնությունը»: Գիրքն ավարտելուց հետո որոշում կայացրեցի այս թեմայով մի մենագրություն գրել: Գնացի «Աթաթուրքի անվան» գրադարան և սկսեցի ընթերցել այդ ժամանակաշրջանի բոլոր պարբերականները: Թերթերում ոչ մուսուլմանների մասին գերակշռող  «ատելության խոսքը» և «դեմոնիզացումը» ինձ շատ անհանգստացրեցին: Բոլոր ոչ մուսուլմանների վերաբերյալ օգտագործվում էին «շահամոլի, կուտակողի, պատերազմի միջոցով հարստացածների» պես եզրույթներ: Հարկը վճարել չկարողացած հարկատուներին օտարում էին որպես «վատ վարքագծի տեր» և անգամ «թշնամի»:

Նկատեցի, որ մեր ոչ մուսուլման քաղաքացիները որպեսզի կարողանան  այս խտրական Ունեցվածքի հարկը վճարել, հիմնականում վաճառել էին իրենց անշարժ գույքը, տները և աշխատատեղերը: Թերթավաճառի կրպակները կամ խանութները, վաճառատները լի էին գրառումներով: Պարզ էր, որ ի շնորհիվ Ունեցվածքի հարկի՝ բնակչության ոչ մուսուլման փոքրամասնություններից հարստությունը փոխանցվել էր մուսուլման հատվածին: Բնականաբար տեղը, որտեղ կկարողանային ուսումնասիրել հարստության փոխանցումը, «Ստամբուլի կադաստրը» պիտի լիներ: Շնորհիվ կադաստրի այն ժամանակվա տնօրեն հանգուցյալ Ֆիքրեթ Սինիրլիօղլուի՝ ինձ հասանելի դարձան տարածքների մասին տվյալներ պարունակող արխիվներում անշարժ գույքի վաճառքի գրանցումները: Որպեսզի Ֆիքրեթ բեյը կարողանար արխիվում աշխատելու թույլտվություն տալ ինձ, պաշտոնական գրություն ուզեց Մարմարայի համալսարանի ռեկտորատից: Այդ տարիների մեր ռեկտորը, հանգուցյալ պրոֆ. Օմեր Ֆարուք Բաթըրելն էլ ֆինանսների պրոֆեսոր էր: Երբ գրությունը վերցնելու համար նրա մոտ գնացի, լսեց և ասաց. “Այհան, Ունեցվածքի հարկ կոչվող խայտառակությունը ֆինանսների հետ ոչ մի առնչություն չունի: Ամբողջ իմաստով քաղաքական ու սոցիոլոգիական հարց է: Գնա քարտուղարիս մոտ, քո ուզած ձևով թույլտվության մասին գրությունը թելադրիր: Հետո բեր, կստորագրեմ: Տե՛ս, քեզնից այդ թեմայով գիրք եմ ակնկալում»: Այսպիսով սկսեցի աշխատել. նրան երախտիքով եմ հիշում: Հետագայում զրուցեցի Ունեցվածքի հարկ վճարած հարկատուների կամ նրանց ընտանիքի անդամների հետ: Տխուր և երբեմն էլ արցունքով ընդատված հարցազրույցներ արեցի: Վերջում էլ հանդիպեցի պետեկամուտների ոլորտում աշխատած ֆինանսական տեսուչների հետ: Նրանց մի մասը սիրտը բացեց իմ առաջ: Շատ բան իմացա նրանցից: Այսպիսով ձևավորվեց գրքի կառուցվածքը:

-Ձեր գիրքը 2000-2018 թթ. ընթացքում 12 անգամ վերահրատարակված «Ունեցվածքի հարկը և թրքացման քաղաքականությունը» վերնագրով մենագրության «ընդլայնված հրատարակությունն» է: Սակայն ձեր կատարած լրացումներով հանդերձ գրեթե նոր գրքի հետ գործ ունենք: Այս հոդվածներից մեկը «Տնտեսական ազգայնականության զարգացումը Թուրքիայում (1912-1925)», ցույց է տալիս, որ Ունեցվածքի հարկը ոչ թե «պատահական դեպք» էր, այլ շարունակական գործողության մի մաս: Ձեր այդ հոդվածը ելակետ ունենալով՝ կարո՞ղ ենք ասել, որ Ունեցվածքի հարկը Թուրքիայում տնտեսության ազգայնականացման ընթացքի մի փուլն էր:

-Այո՛, գրքի առաջին հրատարակությունը 244 էջ էր, հիմա դարձավ 550 էջ: Նոր հոդվածներ են ավելացվել, երկար նախաբան եմ գրել, որում պատմել եմ գրքի պատմությունը:  Երբ 2000 թվին այս գրքի առաջին հրատարակությունն էր պատրաստվում, ինչպիսի՞ Թուրքիայում էինք ապրում, հիմա՞ ինչպիսի երկրում ենք ապրում: Կարծում եմ՝ դա կարևոր է: «Տնտեսական ազգայնականության զարգացումը Թուրքիայում» հոդվածն առաջին անգամ անգլերեն է եղել: Այն մի հոդված է, որն աղբյուր է ծառայել իմ այլ հոդվածների համար ևս, և այնտեղ տեսական մակարդակով քննարկում եմ որոշ հարցեր: Երիտասարդ ընկերս է թարգմանել: Ժամանակաշրջանի վերաբբերյալ երիտասարդ գիտնականների կատարած ուսումնասիրությունների հետ ես էլ եմ տեքստերս ձեռքի տակով անցկացնում:

Թուրքական ազգայնականության համակարգված և ներքին միասնականացման քաղաքական գաղափարախոսություն դառնալու գործընթացը սկսվել է 1912-1913 թթ. Բալկանյան պատերազմի ընթացքում: Օսմանյան հասարակությունում վերջին պահին ազգայնականության գնացք ցատկածները սուննի մուսուլման թուրքերն էին: Սերբերի, հույների, բուլղարների և հայերի ազգայնականությունը ավելի վաղ էր առաջացել: Թուրքական ազգայնականության գաղափարախոս Զիյա Գյոքալփը և նրա շրջապատի մտավորականները ազգայնականության ոլորտ մուտք գործելուց անմիջապես հետո սկսեցին մտածել և աշխատել բազմակրոն ու կոսմոպոլիտ օսմանյան հասարակության թուրքացման ուղղությամբ: Թուրքական ազգայնականությունը զանգվածների շուկա հանելիս էլ այն մատուցում էին իսլամի փաթեթավորմամբ: Օրինակ Առաջին Բալկանյան պատերազմում պարտությունից հետո Ստամբուլի ժողովուրդը բոյկոտի հրավիրվեց հույն խանութատերերի դեմ: Ստամբուլի բնակիչներին խրախուսում էին գնել տեղական արտադրանք և առևտուր անել միայն մուսուլման վաճառականներից: Միություն և առաջադիմություն կուսակցության անդամներից բաղկացած իշխանությունը որպես ռազմական պարտության պատասխանատու թիրախավորում էր հույն նպարավաճառներին ու ոչ մուսուլման արհեստավորներին: Ազգայնական կադրերի այսպիսի պատճառաբանությունների շարքը մեր երկրում շարունակական բնույթ է կրում: Տնտեսական ծրագրի ճգնաժամերի կամ տնտեսության կառավարմանն առնչվող  անճարակության մեղքը Օսմանյան կայսրության վերջին տարիներին և Հանրապետության միակուսակցական շրջանում բարդվում էր ոչ մուսուլման փոքրամասնությունների վրա: Այսօր, քանի որ ոչ մուսուլման արհեստավորներն այլևս վերացված են, պետական թիմը աշխատում է անորոշ հետին մտքով մեղադրել արտաքին ուժերին՝ սիոնիստական շրջանակներին և իմպերիալիստներին: Գիտեք, որ ճգնաժամերի և տնտեսական կոլապսի ժամանակ պետական թիմը շատ չի սիրում հայելուն նայել:

Նույն կերպ 1939 թ․ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի բռնկումից հետո Թուրքիան չմիջամտեց պատերազմին, սակայն զորահավաք հայտարարելով՝ գրեթե մեկ միլիոնանոց զանգված հավաքեց զենքի տակ: Պատերազմի սկզբից սկսած ազգային առաջնորդ Ինյոյնյուի իշխանությունը աճող ռազմական ծախսերին դիմակայեց դրամ տպելով: Օրինակ, եթե 1938 թվին դրամային մատակարարումը 219,4 միլիոն էր, 1942 թվին այն բարձրացավ 765 միլիոնի, հետևաբար նույն ժամանակահատվածում գներն աճել են շուրջ 350 տոկոսով: 1942 թվի ամռան ամիսներից սկսած Ստամբուլի թերթերում առաջ են գալիս լուրեր, կապված ոչ մուսուլմանների հետ, գլխավորապես գողության, սև շուկային մասնակցելու, կողոպուտի և սպեկուլացիայի գործողությունների հետ: Իսկ երգիծական ամսագրերում  փոքրամասնությունները նույն ձևով հրապարակվում էին ծաղրանկարներում: Ունեցվածքի հարկն այս ժամանակաշրջանում ներկայացված էր վարչապետ Շուքրու Սարաջօղլուի կողմից մշակված «տնտեսական միջոցառումների փաթեթի» մեջ: Առաջարկը ԺՀԿ-ի թիմում քննարկելուց առաջ Սարաջօղլուն Ունեցվածքի հարկի մասին գաղափարն այսպես էր պաշտպանում. «Այս օրենքը… հեղափոխական օրենք է: Մեզ մեր տնտեսական անկախությունը վաստակելու հնարավորություն է հանդիպել: Մեր շուկային տիրապետող օտարներին այսպես հեռացնելով՝ թուրքական շուկան կհանձնենք թուրքերի ձեռքը»: Նպատակը ոչ մուսուլման փոքրամասնություններին շուկայից հնձելն էր: Ունեցվածքի հարկի նպատակը հենց դա էր: Այս տեսանկյունից Ունեցվածքի հարկի կիրառումը «տեղական և ազգային» իրադարձություն էր: Սա Բալկանյան պատերազմի տարիներին հիմք գցած տնտեսության ազգայնականացման զարգացած մակարդակն էր: Այսպիսով, այս հարկը նացիստներից չի պատճենվել, «դրսից» չի ծագել, ինչպես պնդում են ոմանք:

-ԺՀԿ-ի առաջնորդ Քեմալ Քըլըչդարօղլուի՝ վերջին շրջանում հանրային կարծիքը զբաղեցրած «միմյանց ներելու» մասին ելույթում հիշատակվում է նաև Ունեցվածքի հարկը: Այս թեմային տիրապետող փորձագետ լինելուց բացի, նաև որպես քաղաքացի՝ ինչպե՞ս եք դա գնահատում:

-Սրտանց շնորհավորում եմ թանկագին Քըլըչդարօղլուին: «Միմյանց ներելու» թեման օրակարգ բերելով, ըստ իս, շատ անկեղծ ու կարևոր հայտարարություն է արել: Ինչ արձագանք կգտնի հանրության մեջ՝ չգիտեմ: Անգամ անհայտ է, թե ԺՀԿ-ի ներսում ինչպես կընդունվի այն: Մի մոռացեք, Բոլուի ԺՀԿ-ական քաղաքապետի առաջարկը և ավագանու ԺՀԿ և Լավ  կուսակցական անդամների քվեարկությունն ու քաղաքում բնակվող սիրիացի և իրաքցի փախստականների օգտագործած ջրի վարձը դոլարով գանձելու և օտարերկրացիների ամուսնության վճարները 100.000 թուրքական լիրա դարձնելու վերաբերյալ ընդունված որոշումները: Այս որոշումները մեզ Ունեցվածքի հարկն են հիշեցնում:

Ֆաիք Օքթեն 1943 թվի սեպտեմբերի 12-ին սկսեց պաշտոնավարել որպես Ստամբուլի գանձապահ: Նրան Անկարայից եկած մի պաշտոնական գրություն են ցույց տալիս: Գրության մեջ ասվում էր. «Քանի որ պատերազմի և սպեկուլացիայի հետևանքով նշանակալի եկամուտները վաստակելը մեր օրենքները չի հարկվում, և հատկապես այդ պատճառով ոչ մուսուլման փոքրամասնությունների՝ մեծ հարստություն ձեռք բերելը հաստատելուց հետո, շուկայում հապճեպ ուսումնասիրություն կատարելով՝ որոշ մարդկանց այս ճանապարհով նշանակալի եկամուտ ձեռք բերելու հայտնաբերումը պահանջում է, որ ոչ մուսուլման փոքրամասնությունները ներկայացվեն այլ ցուցակում»: Անկարայից ուղարկված այս պաշտոնական գրությունը ստիպել է ֆինանսական բյուրոկրատիային պատերազմի հետևանքով հարստացած հարկատուներին բաժանել ըստ ազգային և կրոնական ծագման: Նույն ձևով Բոլուի ավագանու որոշումը համայնքային պաշտոնյաներն ստիպում է Բոլուում բնակվող մարդկանց «տեղաբնիկ ժողովուրդ» և «օտար փախստական» բաժանման պատճառով տարբեր գործընթացներ կյանքի կոչել: Նման խտրականությամբ հանրային ծառայության իրագործման սկիզբը ի վերջո հանգեցնում է ֆաշիզմի: Տեսնենք, ԺՀԿ-ի առաջնորդ Քըլըչդարօղլուն կկարողանա՞ Բոլուի համայնքապետին «միմյանց ներելով» դռան տեղը ցույց տալ: Շատ հետաքրքիր է:

-Վերջին շրջանում Netflix-ում ցուցադրվող «Ակումբ» սերիալի միջոցով Ունեցվածքի հարկը կրկին օրակարգ եկավ: Այս սերիալի և դրա շուրջ քննարկումների մասին ի՞նչ կարծիք ունեք:

-Սերիալը նայել եմ և շատ եմ հավանել: Հնարավորին չափով փորձում եմ հետևել քննարկումներին: Որքան կարողացել եմ նկատել, սերիալը տարբեր հասարակական հատվածներում տարբեր ձևով է քննարկվել: Գիտեք, 1915 թ․ հայ բնակչությանը Անատոլիայից Սիրիայի անապատներ աքսորելիս ճանապարհներին սպանելով և 1923-1924 թվերին իրականացած թուրք-հունական բնակչության փոխանակմամբ բնակչության տեսանկյունից ավարտվեց Անատոլիայի թրքացումը: Ցեղասպանության և փոխանակման ամենանշականալի հետևանքներից մեկն էլ Անատոլիայի մուսուլման ժողովրդի և ոչ մուսուլման փոքրամասնությունների միջև սոցիալական փոխազդեցությունների ընդհատումն էր: Անցյալում ստամբուլցի հրեա ընկերներիցս մեկը աշխատանքի համար Կայսերի էր գնացել և անվան պատճառով ենթադրել էին որ նա անգլիացի է: Ասել էին ՝ «Կեցցե՛ք, ձեր թուրքերենը շատ լավ է»: Երբ ասել էր․ որ հրեա է, ասել էին․ «Մենք առաջին անգամ ենք հրեա տեսնում»: Բանն այն է, որ 1914 թ․, ըստ օսմանյան բնակչության թվի, Կայսերին կոսմոպոլիտ վայր էր և բնակչության մոտավոր երեսուն տոկոսը բաղկացած էր ոչ մուսուլման փոքրամասնություններից: Ոչ մուսուլմաններից կտրված Անատոլիայի ժողովուրդը իհարկե զարմանքով կդիտի «Ակումբ» սերիաը: Վստահ եմ՝ լադինո կոչվող լեզվի մասին առաջին անգամ լսողները մեծամասնություն կկազմեն:

Բացի դրանից, իրենց «ժամանակակից» կամ «ձախական» համարող, քաղաքաբնակ, միջին խավի, աշխարհիկ հատվածների մարդկանց զգալի մի հատվածում վերջին շրջանում թուրք ազգայնականության «գործարանային կարգավորումների» դեմ շրջադարձ տեղի ունեցավ: Հիմա մեր անցյալի հետ «առերեսվելու» պես հասկացությունները չհավանող, ոչ վաղ անցյալի հետ կապված քննադատական մոտեցումները լսել չցանկացող, կրթված, քաղաքաբնակ մարդիկ կան: Այս հատվածը «Ակումբ» սերիալն ընդունեց «Սակայն հիմա այսպիսի բաների ժամանակն է՞» արձագանքով: Վերջին տարիներին հանդիպում են մարդիկ, ովքեր ԱԶԿ-ի ռեժիմին հակադրվելու միակ ճանապարհը համարում են «միակուսակցական հանրապետության» հիմնադիր հայրերին, սոցիալական ինստիտուտները և քաղաքական-սոցիալական պրակտիկան փառաբանելը: Ես նրանց նայում եմ որպես ԱԶԿ-ի ռեժիմի կողմնակի արդյունք «նոր սերնդի քեմալականներ»: Այս հատվածը ԱԶԿ-ի հիմնած միանձնյա ռեժիմից ազատագրվելու միակ պայքարը «քեմալիզմի վերահաստատմամբ» կամ էլ վերստին մարմնավորմամբ է հնարավոր համարում: Ահա այս հատվածի խոսնակներն էլ անհանգիստ են Ունեցվածքի հարկի պես «չարաբաստիկ» թեմաների օրակարգ գալուց: «Նպատակահարմարության» մասին հակադարձումներն էլ արդեն իսկ այս խմբից են գալիս:

http://www.agos.com.tr/tr/yazi/26512/79-yil-sonra-varlik-vergisi

Թարգմանեց Տիգրան Չանդոյանը

Akunq.net